حقوق ما - علی مهتدی
بعدازظهر جمعه نهم ژانویه 2015 مردم در برابر مسجد جفالی شهر جده مردی 31 ساله و پدر سه فرزند را در برابرشان دیدند که بعد از بسته شدن به چوبی در وسط میدان، پنجاه ضربه شلاق خورد و به زندان بازگردانده شد. هر چند نیروهای امنیتی عربستان تمام تلاش خود را انجام دادند تا فیلمی از این ماجرا تهیه و منتشر نشود، اما در نهایت تصاویری از آن در اینترنت پخش شد.
رائف بدوی فعال حقوق بشر و موسس سایت «لیبرالهای سعودی» از معروفترین چهرههایی است که به خاطر فعالیتهایش در اینترنت توسط دستگاه قضایی عربستان محکوم شده است.
بدوی به خاطر توهین به اسلام به هزار ضربه شلاق، ده سال زندان و حدود 250 هزار دلار جریمه نقدی محکوم شده و قرار بود حکم شلاقش در بیست جمعه متوالی اجرا شود؛ اما بالا گرفتن اعتراضهای جهانی بعد از نوبت اول باعث توقف دفعات بعدی شد.
از سال 1997 که اینترنت به خاورمیانه رسید، کشورهای مختلف این منطقه تلاش کردند تا محدودیتهایی که پیش از این در مورد رسانههای دیداری و شنیداری اعمال میکردند را به این فضای جدید نیز منتقل کنند؛ به طوری که کشورهای خاورمیانه هر ساله در گزارشهای مختلف مربوط به آزادیهای اینترنتی جزو بدترین کشورهای جهان ردهبندی میشوند.
گزارشی که «خانه آزادی» آمریکا در سال 2013 با مطالعه شرایط شصت کشور تهیه کرده بود، نشان داد که منطقه خاورمیانه، بدترین منطقه جهان از نظر آزادیهای اینترنتی است. بر اساس این گزارش؛ ایران، عربستان، سوریه، بحرین، امارات و سودان از جمله کشورهای خاورمیانه هستند که در آنها به هیچ وجه آزادی اینترنت وجود ندارد. دیگر کشورها مانند اردن، لبنان، مصر، تونس، مغرب و لیبی نیز وضعیتی بهتر نداشته و بر اساس گزارش خانه آزادی، از آزادی جزیی برخوردار هستند.
در شرایطی که استفاده از اینترنت در خاورمیانه رو به گسترش است، دولتها نیز با روشهای مختلف سعی در تعریف جرم، محدودسازی، اعمال سانسور و دستگیری و مجازات فعالان اینترنتی دارند. اینترنت ظرف سالهای اخیر منبع تحولات بسیار عمیقی در خاورمیانه بوده که بهار عربی از جمله مهمترین این تحولات است.
در سال 2009 و یک دهه بعد از رواج اینترنت در کشورهای عربی، تعداد کاربران اینترنت به زحمت به 60 میلیون نفر میرسید در حالی که با گذشت شش سال، این آمار اکنون به 160 میلیون کاربر رسیده که بیانگر یک افزایش تقریبا سه برابری است. در شش سال گذشته همچنین تعداد کاربران فیسبوک در کشورهای عربی از 12 میلیون نفر به 78 میلیون رسیده است، به طوری که تقریبا از هر دو نفری که در کشورهای عربی به اینترنت دسترسی دارند، یک نفر در فیسبوک حضور دارد.
دامنه تغییرات ناشی از گستردگی اینترنت و در نتیجه انقلابهای عربی باعث شد تا به عنوان مثال کشوری مثل تونس که در زمان زینالعابدین بنعلی رقیب عربستان برای کسب عنوان دشمنترین حکومت با اینترنت بود، اکنون در زمره کشورهایی با بیشترین میزان آزادی اینترنتی است.
اردن
اردن با جمعیتی هفت میلیون نفری، 5.7 میلیون نفر کاربر اینترنت دارد تا بدین ترتیب در زمره کشورهایی ردهبندی شود که بیشترین استفاده از اینترنت را در مقایسه با جمعیت خود دارند. روزنامهها و به شکل کلی رسانههای اینترنتی پدیدهای قابل مطالعه در اردن محسوب میشود. در حالی که نظارت و سانسور قابل توجهی از سوی حکومت بر رسانههای چاپی اعمال میشود، نزدیک به چهارصد سایت خبری اردنی وجود دارند که از بین آنها، دویست سایت با مجوز رسمی فعالیت کرده و درآمدزایی دارند. عمده این خبرگزاریها و سایتهای خبری به محل فعالیت روزنامهنگاران و فعالانی تبدیل شده که در سایه محدودیتهای اعمال شده بر رسانههای رسمی، در آنها مشغول به کار هستند.
علیرغم این گستردگی در کاربری اینترنت، دولت اردن دست به اقداماتی در فضای اینترنت میزند که پیش از این سابقه نداشته است. در سال 2014 با تصویب قانون مبارزه با تروریسم در اردن، دستگاه قضایی و دولت فشار بیشتری بر فضای اینترنت میآورند و در موارد زیادی یا صاحب رسانه را مجبور به طی مراحل اداری و اخذ مجوز کرده یا به کلی این سایتها را فیلتر کردهاند. دولت در سال 2014 نزدیک به سیصد سایت خبری اینترنتی را به علت مجوز نداشتن فیلتر کرد. در همین سال، 9 سایت خبری دیگر نیز طبق قانون مبارزه با تروریسم فیلتر شدند.
زکی بنیارشید از معروفترین اردنیهایی است که به خاطر فعالیت در اینترنت زندانی شده. بنیارشید به خاطر نوشتن چند مقاله انتقادآمیز در سایتهای اینترنتی و همچنین انتشار مطالب انتقادآمیز نسبت به امارات در فیسبوک در حالی دستگیر شد که برای شرکت در کنفرانسی عازم زوریخ بود. وی از فرودگاه به زندان منتقل شده و به اتهام «تلاش برای بر هم زدن روابط با دولت دوست» به یک سال و نیم زندان محکوم شد.
بحرین
این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس از بزرگترین دشمنان آزادی بیان و اینترنت نه تنها در منطقه، بلکه در سطح جهان محسوب میشود. علیرغم این که دولت بحرین به کمک نیروهای نظامی عربستان مستقر در این کشور به شدت با هرگونه اظهارنظر سیاسی مخالف، مقابله میکند؛ اما استفاده از اینترنت در بحرین رو به گسترش است.
در سال 2011 نزدیک به ششصد هزار نفر از یک و نیم میلیون جمعیت بحرین از اینترنت استفاده میکردند ولی این رقم در سال 2015 به 1.2 میلیون نفر رسیده است. 650 هزار نفر بحرینی عضو فیسبوک هستند و 320 هزار نفر نیز از توییتر استفاده میکنند.
دولت بحرین از سال 2009 در پی کنترل جدی اینترنت برآمد. علاوه بر فیلتر کردن سایتهای بیشمار، در سال 2014 قانونی با 24 ماده موسوم به قانون 60 وضع شد که بر اساس آن برخوردهای سفت و سختی با مخالفان دولت به عمل آمد.
در تابستان 2013 دولت بحرین هفتاد سایت اینترنتی از جمله پایگاه خبری المنار ارگان رسانهای حزبالله لبنان را فیلتر کرد. اتهامی که به اکثر این سایتها وارد شده بود، تلاش برای بر هم زدن امنیت عمومی و گسترش تروریسم از طریق تبلیغات طائفهای و مذهبی عنوان شده بود.
فیصل الشوفه و نبیل رجب از معروفترین متهمان فعالیت اینترنتی در بحرین هستند. الشوفه دانشآموز دبیرستانی در ژوئن 2013 به اتهام توهین به پادشاه در یک توییت دستگیر و به چهل روز زندان محکوم شد.
نبیل رجب فعال حقوق بشر و از رهبران اعتراض مردمی به دولت بحرین در ژانویه 2015 بعد از انتشار توییتی انتقادآمیز به نیروهای نظامی بحرین دستگیر و به شش ماه زندان محکوم شد.
کویت
تا سال 2009 کویت بهترین کشور عربی در زمینه آزادی بیان بود؛ ولی بعد از این سال با وضع قوانین سختگیرانه و اعمال فشار بر مخالفین، کویت به سرعت در زمینه آزادی بیان سقوط کرد تنها در سال 2004 بیش از 250 پرونده به خاطر اظهار نظر در توییتر به جریان افتاد. در همین سال 160 نفر هم به اتهام توهین به امیر کویت محاکمه شدند که اکثر آنها در فیسبوک و توییتر اظهارنظر کرده بودند.
از سال 2012 تعداد کاربران اینترنت در کویت با 3.8 میلیون نفر جمعیت، از 1.7 میلیون به سه میلیون نفر افزایش یافته است.
کویت در عین حال از پیشرفتهترین کشورهای جهان از نظر ارائه خدمات دولتی به شکل اینترنتی به شهروندانش است. هر شهروند کویتی با شماره خاص خود میتواند تمام نیازهای اداری و شهروندی نیز خود را بدون مراجعه به ادارات از طریق اینترنت انجام دهد. با این حال، فشار دولت بر مردم و پیگرد آنها به خاطر اظهارنظرهای اینترنتی باعث اقبال عمومی مردم به فیسبوک، توییتر و اینستاگرام در این کشور شده است. یوسف حبیب رییس مرکز مبارزه با جرایم الکترونی وزارت کشور کویت اخیرا گفته «خطر بعدی که کشور را تهدید میکند، توییتر است».
بر اساس قانون کویت، هرگونه توهین به امیر، دولتمردان، قضات، روحانیون، ارتش و دستگاه امنیتی و همچنین هرگونه اظهارنظری که شائبه تحریک سنی ـ شیعه داشته باشد، جرم تلقی میشود. از سال 2012 تا 2014 بیش از 2029 پرونده برای فعالین اینترنتی تشکیل شد که حدود سیصد پرونده صرفا به فعالیت توییتری مربوط بود.
قطر
از 2.3 میلیون نفر جمعیتی که در قطر زندگی میکنند، تنها 12 درصد بومی هستند و 88 درصد باقی را شهروندان دیگر نقاط جهان تشکیل میدهند که برای کار یا مسایل دیگری ساکن قطر شدهاند. بر اساس آخرین آماری که دولت قطر اعلام کرده، 1.9 میلیون نفر در این کشور از اینترنت استفاده میکنند. 85 درصد مردم قطر در منازل خود رایانه شخصی داشته و 69 درصد هم تبلت دارند. همچنین 85 درصد مردم از اینترنت پرسرعت (بیشتر از یک مگابایت در ثانیه) برخوردار هستند.
در سال 2014 قطر قانون مبارزه با جرایم سایبری را تصویب کرد. علیرغم اعلام دولت قطر مبنی بر اینکه هدف از تصویب قانون مزبور، حمایت از کشور بوده، اما فعالان اینترنتی و سازمانهای حقوق بشری اعتراضهایی را علیه آن ترتیب دادند. بر اساس قانون مزبور، دولت قطر میتواند هر سایتی را که مخل امنیت کشور تشخیص داد را مسدود کرده و تمامی ارتباطات اینترنتی در کشور را کنترل کند. گزارش شفافیت توییتر نیز نشان میدهد که دولت قطر از سال 2012 تا 2014 خواستار دریافت اطلاعات شخصی 26 نفر از کاربران توییتر در این کشور شده که تمامی این درخواستها رد شده است.
علیرغم کنترل دولت بر اینترنت و پیگرد فعالین اینترنتی، شبکههای اجتماعی محبوبیت زیادی در قطر دارند. مطابق آخرین آمار منتشر شده، 87 درصد کاربران اینترنت در قطر، عضو شبکههای اجتماعی هستند. فیسبوک و واتساپ با 1.4 میلیون کاربر، بیشترین استفاده را میان قطریها دارند.
محمد الذیب شاعر قطری از معروفترین زندانیان این کشور در پروندههای اینترنتی است. الذیب در سال 2011 قصیدهای را در اینترنت منتشر کرد و در آن ضمن حمایت از انقلاب تونس، رهبران کشورهای عربی را دزد خوانده و آرزو کرد که بهار عربی به قطر برسد. الذیب در نوامبر 2012 به حبس ابد محکوم شد ولی یک سال بعد دادگاه تجدیدنظر حکم او را به پانزده سال زندان کاهش داد.
لبنان
لبنان از جمله کشورهای منطقه است که در قیاس با دیگر همسایگانش از آزادی اینترنتی بیشتری برخوردار است. با این حال به خاطر مشکلات سیاسی متعدد و اختلافات عمیقی که در لبنان وجود دارد، دولت اهمال قابل توجهی در ارایه خدمات اینترنتی دارد. لبنان از جمله بدترین کشورهای جهان از نظر سرعت اینترنت است. در گزارش «آکامی» که در سال 2014 صادر شده و وضعیت اینترنت در 185 کشور جهان را بررسی کرده، لبنان از نظر سرعت اینترنت در رتبه 173 قرار گرفت.
در لبنان قانون مشخصی تحت عنوان جرایم سایبری وجود ندارد. به تازگی و علیرغم مخالفت فعالان مدنی، دفتری دولتی تحت عنوان «مبارزه با جرایم سایبری» در لبنان تاسیس شده که افراد را به خاطر فعالیتها یا اظهارنظرهایشان احضار کرده و برای ساعتهای زیادی بازجویی میکند.
مهند الحاج علی روزنامهنگار و موسس سایت خبری «ناو» از جمله کسانی است که توسط دفتر مبارزه با جرایم سایبری احضار و پنج ساعت بازجویی شده است. الحاج علی به خاطر انتشار مقالهای در سایت خود، به «برانگیختن احساسات طایفهای» و «تهمت» متهم شده و توسط دفتر مذکور به دادسرای قضایی تحویل داده شد.
از دیگر مشکلات اینترنت در لبنان عدم امنیت آن است. شرکتهای ارایهدهنده خدمات اینترنتی در لبنان متهم هستند که اطلاعات مشتریان خود را به دستگاههای امنیتی و طرف سوم میدهند. علاوه بر این، در سال 2014 دولت لبنان در اقدامی جدلبرانگیز، اعلام کرد که اطلاعات تمامی مشترکان تلفن همراه در لبنان را در اختیار دستگاه امنیتی قرار داده است.
فیسبوک با 2.2 میلیون مشترک در لبنان، محبوبترین شبکه اجتماعی است که «کریم حوا» معروفترین قربانی آن نیز در لبنان محسوب میشود. کریم حوا دانشجوی 22 ساله رشته روزنامهنگاری به خاطر همخوان کردن یک مقاله در فیسبوکش در مورد طرح امنیت مرزی لبنان توسط دفتر مبارزه با جرایم سایبری احضار و پس از پنج روز بازداشت به دادگاه تحویل داده شد تا سرانجام با قید وثیقه آزاد شود.
تونس
طبق آخرین آماری که دولت تونس ارایه کرده، این کشور با یازده میلیون نفر جمعیت حدود شش میلیون کاربر اینترنت دارد که چهل درصد آنها از زنان هستند. فیسبوک با 4.4 میلیون مشترک، مهمترین شبکه اجتماعی مورد استفاده مردم تونس است به طوری که هشتاد درصد کاربران اینترنت در فیسبوک نیز عضویت دارند.
تونس همچنین کشوری است که بهار عربی از آن شروع شده و به دیگر کشورهای عربی مثل مصر، لیبی، بحرین، سوریه و یمن نیز سرایت کرد. در این انقلابها، اینترنت و شبکههای اجتماعی نقشی اساسی در بسیج افکار عمومی و سازماندهی اعتراضات داشت.
علیرغم اینکه تونس تا حد زیادی نسبت به دیگر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا آزادی اینترنتی بیشتری را شاهد است، اما دولت این کشور با تصویب قوانینی در صدد اعمال محدودیت و کنترل کاربران است. در نوامبر 2013 قانونی به تصویب رسید که بر اساس آن «آژانس ارتباطات فنی» تاسیس شد که وظیفه آن کمک به دستگاه قضایی برای مقابله با جرایم مربوط به ارتباطات بود. بعد از تاسیس این آژانس، طرح «مبارزه با جرایم اینترنتی» در تونس به تصویب رسید که این امر باعث اعتراض گسترده فعالان اینترنتی در این کشور شد.
نخستین قربانی سیاسی اینترنت در جهان عرب نیز در تونس جان خود را از دست داد. زهیر یحیاوی فعال اینترنتی در سال 2005 و در زمان ریاست جمهوری زینالعابدین بنعلی، نظرسنجی طنزآمیزی در وبسایت خود مطرح کرد با این سوال که «به نظر شما تونس جمهوری است یا پادشاهی یا زندان یا باغ وحش؟». پس از این نظرسنجی، یحیاوی دستگیر و به دو سال زندان محکوم شد، اما چندی بعد در زندان و در شرایطی مشکوک درگذشت.
یاسین العیاری از معروفترین فعالین اینترنتی در تونس است که به خاطر فعالیت خود به زندان افتاده و با محرومیتهای مختلفی مواجه شده است. العیاری که یکی از مدافعان آزادی اینترنت در تونس به شمار رفته و از منتقدان بنعلی بود در زمان ریاستجمهوری وی از تونس خارج شد و بعد از انقلاب به کشورش بازگشت. بعد از بازگشت به تونس، العیاری به اتهام انتقاد از مسوولین نظامی به سه سال زندان محکوم شد که این حکم نهایتا در مارس 2015 به شش ماه حبس کاهش پیدا کرد. وی همچنین به خاطر پروندهای که از زمان ریاست جمهوری بنعلی علیه وی تشکیل شده بود، ممنوعالخروج شده است.
مصر
مصر از جمله کشورهای منطقه است که بیشترین تاثیر را از اینترنت گرفته است. انقلاب مصر که منجر به سقوط حکومت حسنی مبارک شد، یک انقلاب اینترنتی نام گرفته است. با این حال از زمان روی کار آمدن دولت عبدالفتاح السیسی، فشارهای فراوانی بر فعالین اینترنتی اعمال میشود.
بر اساس آماری که وزارت کشور مصر در سال 2014 منتشر کرد، 57 درصد از جمعیت 86 میلیون نفری مصر کاربر اینترنت هستند و این رقم هر سال 7.9 درصد رشد پیدا میکند. 24 میلیون نفر از مصریها عضو فیسبوک و 4 میلیون نفر عضو توییتر هستند.
قانون اساسی جدید مصر که ابتدای سال 2014 به تصویب رسید، آزادی بیان را به رسمیت شناخته ولی موادی قانونی وجود دارند که به گفته فعالان حقوق بشر مصری تفسیرپذیر هستند و عمل به آنها میتواند منجر به کنترل کامل دولت و دستگاههای امنیتی بر فضای اینترنت در کشور شود.
بر اساس ماده 31 قانون اساسی، «امنیت سایبری بخشی از امنیت ملی است و دولت باید با اتخاذ تدابیر لازم، امنیت آن را حفظ کند».
روزنامه الوطن مصر در ماه ژوئن 2014 فاش کرد که وزارت کشور برای کنترل اینترنت و به شکل خاص فیسبوک، توییتر، وایبر و واتساپ از شرکتهای توزیعکننده اینترنت خواسته تا امکان کنترل محتویات را به دستگاه امنیتی بدهد.
دولت مصر با اعمال فشار بر فعالین اینترنتی، فضای سایبری این کشور را به شرایط پیش از انقلاب بازگردانده و افراد زیادی را به اتهاماتی مثل «تحریک برای ایجاد ناامنی»، «توهین به ارتش و مقامات» و «فعالیت به سود اخوان المسلمین» بازداشت کرده است.
پرونده محمد الملیجی یکی از صدها پروندهای است که علیه کاربران عادی اینترنت به جریان افتاده است. الملیجی به اتهام توهین به شخصیتهای کشور در پستهای فیسبوکی در ابتدای سال جاری میلادی بازداشت شده و با گذشت پنج ماه هنوز هم در زندان به سر میبرد.
عربستان
عربستان یکی از متناقضترین کشورهای جهان در زمینه عدم تناسب میان امکانات و قوانین است. در شرایطی که حکومت عربستان سعی دارد جدیدترین فنآوریها را وارد کشور کند، قوانین بسیار محکمی نیز در زمینه کنترل و اعمال محدودیت بر جامعه وضع کرده است. در زمینه اینترنت، دولت عربستان امکان استفاده از اینترنت پر سرعت را برای مشترکان فراهم کرده ولی فیلترینگ بیش از چهل هزار سایت و پیگرد فعالان اینترنتی به خوبی بیانگر این تناقض است.
بر اساس آماری که موسسه «وای تو دی» در سال 2014 منتشر کرد، از 31 میلیون نفر جمعیت این عربستان، نزدیک به بیست میلیون نفر کاربر اینترنت هستند که از بین آنها 8 میلیون نفر عضو فیسبوک هستند. عربستان با 7 میلیون عضو توییتر، بالاترین میزان عضویت توییتر در جهان را دارد به طوری که 47 درصد کاربران اینترنت در این کشور عضو توییتر هستند.
کاربران اینترنت در عربستان بیش از هر چیز از یوتیوب استفاده میکنند. الفونسو دیجیتانو رییس اجرایی گوگل در کشورهای عربی خلیج فارس سال گذشته اعلام کرد که عربستان سومین کشور جهان پس از آمریکا و برزیل در مشاهده یوتیوب است. کاربران عربستانی روزی 90 میلیون بار به یوتیوب مراجعه میکنند.
ماه مارس 2007 حکومت عربستان قانونی را تحت عنوان «مبارزه با جرایم سایبری» به تصویب رساند که بر اساس آن هر وبلاگنویسی باید وبلاگ خود را در وزارت فرهنگ و اطلاعرسانی ثبت کرده و مجوز دریافت کند. در فوریه 2014 با تصویب قانون جدید مبارزه با تروریسم، عملا هر گونه اظهارنظر یا انتقادی در اینترنت جرم تلقی میشود. در ماده اول این قانون جدید در مورد تعریف تروریسم آمده است: «هر عملی که به شکل مستقیم یا غیر مستقیم باعث اختلال در نظم عمومی، به خطر افتادن امنیت ملی، اقدام علیه دولت یا به خطر انداختن یکپارچگی و وحدت آن، تعطیل نظم عمومی و همچنین توهین به دولت و جایگاه آن شود».
پرونده رائف البدوی معروفترین پروندهای بود که در آن یک شهروند عربستان به خاطر اظهارنظر در شبکههای اجتماعی و راهاندازی سایت دستگیر شد. البدوی در سال 2012 ابتدا به اتهام «عاق شدن توسط والدین» بازداشت شد، اما یک روز پس از دستگیری به اتهام مخالفت با نظام و تاسیس سایتی علیه حکومت به دادگاه فرستاده شد.
دادگاه در سال 2013 رائف البدوی را متهم به توهین به اسلام و انتقاد از کمیته امر به معروف و نهی از منکر کرده و به هفت سال زندان و 600 ضربه شلاق محکوم کرد. در پی اعتراض دادستانی به رای صادر شده، یک سال بعد دادگاه تجدیدنظر این حکم را افزایش داده و البدوی به ده سال زندان و هزار ضربه شلاق محکوم شد.
هر چند که کشورهای منطقه خاورمیانه و در راس آنها عربستان و ایران از جمله بزرگترین دشمنان آزادی بیان هستند، اما اقداماتی نیز برعکس میل و خواستهی حکومتها در این کشورها صورت میگیرد. در ابتدای سال 2014 نشستی نیمه دولتی در بیروت برگزار شد که در آن هیاتهای پنج کشور عربی سوریه، تونس، عراق، مصر و لبنان همپیمانی را تحت عنوان «اتحاد منطقهای ـ عربی برای آزادی اینترنت» اعلام کردند. این هیاتها متشکل از نمایندگان عرصه فنآوری اطلاعات، سازمانهای غیر دولتی و جامعه مدنی بودند که هدف از تشکیل این اتحاد را گسترش بیش از پیش اینترنت در کشورهای عربی و رفع سانسور عنوان کردند.
مجله حقوق ما شماره 12 صفحه فیسبوک مجله حقوق ما