مصوبات بین‌المللی بر لزوم برخورداری افراد از حق درمان در زمان جنگ‌های مسلحانه تاکید دارند و نه تنها در قبال دولت‌ها، بلکه برای گروه‌های مسلح و شبه‌نظامیان نیز الزام‌آور هستند. قوانین بین‌المللی حقوق بشری و اعلامیه جهانی حقوق بشر قواعد مختلفی را برای رسیدگی به وضعیت درمانی افراد در زمان جنگ وضع کرده و نهادهایی مثل صلیب سرخ جهانی، هلال احمر، پزشکان بدون مرز و ... مسوولیت اجرای این قوانین را در شرایط جنگی بر عهده دارند.
مطابق توافق‌نامه ژنو، حفظ حقوق زخمی‌ها و بیماران در هر شرایطی لازم است و چنانچه در زمان جنگ، تعرضی به حقوق افراد زخمی یا بیمار شود جزو جرایم جنگی محسوب می‌شود. توافق‌نامه ژنو همچنین تاکید دارد که امنیت پزشکان و کسانی که به جنگ‌زدگان خدمات پزشکی ارایه می‌کنند باید تحت هر شرایطی حفظ شود، حتی اگر برای دفاع از خود یا بیماران‌شان سلاح به دست بگیرند. در عین حال طرفین درگیر در یک نزاع مسلحانه خواه دولت باشند یا گروه‌های شبه‌نظامی، باید راه رسیدن کمک‌های پزشکی به جنگ‌زدگان را باز گذاشته و به افراد مجروح یا بیمار کمک کنند.
پروتکل اول و دوم اضافه شده به توافق‌نامه ژنو در ژوییه ۱۹۷۷ یکی از مهم‌ترین وظایف افراد درگیر در نزاع مسلحانه را حفظ محرمانه بودن اطلاعات پزشکی افراد دانسته و تاکید دارد که هیچ کدام از طرفین درگیر در جنگ‌های مسلحانه حق ندارند پزشکان و امدادرسانان را مجبور به ارایه اطلاعات در مورد بیماران، مجروحان یا افراد نزدیک به آنها قرار دهند.
کمیته بین‌المللی مامور شده از طرف سازمان ملل در سال ۲۰۱۱ برای بررسی شرایط درمانی افراد در زمان جنگ در همکاری با اتحادیه جهانی پزشکان، صلیب سرخ جهانی، شورای بین‌المللی پرستاران و اتحادیه جهانی داروسازان؛ سندی را منتشر کرد و از تمامی طرف‌های درگیر در نزاع‌های مسلحانه خواست تا تحت هر شرایطی به مفاد آن پایبند باشند.
سند صادر شده از طرف این کمیته بر اساس مفاد توافق‌نامه ژنو مصوب ۱۹۴۹ و دو پروتکل اضافی آن مصوب ۱۹۷۷، منشور جهانی حقوق بشر، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و همچنین توافق‌نامه جهانی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تنظیم شده است.
مبادی اخلاقی حق درمان در زمان جنگ
۱ـ مبادی و اصول اخلاقی کمک‌رسانی به بیماران و مجروحان در زمان جنگ با زمان صلح هیچ فرقی ندارد، به این ترتیب که در زمان صلح، تامین حق درمان در بالاترین کیفیت ممکن وظیفه دولت‌هاست و در زمان جنگ وظیفه جریان‌های یا دولت‌های درگیر در نزاع مسلحانه.
۲ـ فعالان عرصه کمک‌رسانی به بیماران و مجروحان در تمامی شرایط تحت حمایت قوانین بین‌المللی و ملی هستند و باید با مراجعه به وجدان خویش، آداب و مبانی اصول درمانی و پزشکی را رعایت کنند. پزشکان و دست‌اندرکاران همچنین موظف هستند از تمامی امکانات موجود برای کمک‌رسانی به مجروحان و بیماران در زمان درگیری‌های مسلحانه استفاده کرده و به تمامی نیازمندان به شکل برابر کمک کنند.
۳ـ وظیفه اصلی عاملان عرصه درمان در زمان جنگ، حفظ سلامت بدنی و روحی افراد و به خصوص غیر نظامیان است تا بتوانند از رنج و محنت آنها بکاهند. پزشکان و امدادرسانان همچنین موظف هستند تا کرامت افراد را حفظ کرده و در راه کمک‌رسانی در شرایط جنگی یا اضطراری هیچ‌گونه تبعیضی قایل نشوند.
۴ـ امدادرسانان تحت هیچ شرایطی نباید امتیازاتی که برای آنها در شرایط فوق‌العاده یا جنگی در نظر گرفته می‌شود را در راه منافع شخصی مورد استفاده قرار دهند.
۵ـ امدادرسانان و پزشکان تحت هیچ شرایطی و به هیچ دلیلی نباید در شکنجه افراد یا رفتارهای غیر انسانی و توهین‌آمیز با آنها شرکت داشته باشند. این افراد در شرایط جنگی یا اضطراری حتی نباید هنگام شکنجه افراد حاضر باشند.
رابطه با بیماران
۱ـ فعالان عرصه امدادرسانی در زمان جنگ باید منافع بیمار را در درجه اول اهمیت قرار داده و تا جایی که امکان دارد با موافقت او فعالیت خود را ادامه دهند. چنانچه این افراد در جریان انجام وظیفه خود با شرایطی مواجه شدند که منافع بیمار در خطر قرار گرفت باید به اصول حرفه‌ای خود و التزامی که نسبت به بیمار دارند اولویت دهند.
۲ـ امدادرسانان و پزشکان باید هر چه در توان دارند به خرج دهند تا هر چه سریع‌تر بتوانند به افراد بیمار یا زخمی در شرایط جنگی کمک‌رسانی کنند، مگر در شرایطی که الزامات پزشکی ایجاب می‌کند.
۳ـ چنانچه امدادرسانان یا پزشکان تهدید شوند که اطلاعات محرمانه مربوط به بیمار، زخمی یا درگذشتگان را ارایه دهند باید از آن خودداری کنند. همچنین هرگونه استفاده تبلیغاتی از بیماران و مجروحان یا سوء استفاده از آنها برای تحقق اهداف سیاسی یا نظامی در زمان جنگ ممنوع است.
حمایت از امدادرسانان و پزشکان
۱ـ تمامی طرف‌های درگیر در نزاع مسلحانه خواه دولت باشند یا گروه‌های شبه‌نظامی باید تحت هر شرایطی امنیت امدادرسانان و پزشکان و همچنین مراکز بهداشتی و درمانی را حفظ کرده و شرایط را برای ادامه فعالیت‌های آنها مهیا کنند.
۲ـ هیچ کدام از طرف‌های درگیر در یک جنگ مسلحانه حق ندارند رفت و آمد پزشکان و امدادرسانان برای انجام وظیفه‌شان را محدود کنند.
۳ـ امدادرسانان و پزشکان در شرایط جنگی باید علایمی مانند آرم صلیب سرخ جهانی یا هلال احمر را با خود همراه داشته باشند تا آنها را از دیگران متمایز کرده و بتوانند بدون محدودیت وظیفه کمک‌رسانی خود را انجام دهند.
۴ـ پزشکان و امدادرسانان تحت هیچ شرایطی و به هیچ بهانه‌ای به خاطر انجام وظیفه قانونی و اخلاقی خود نباید توسط دولت‌ها یا شبه‌نظامیان مجازات شوند.
توافق‌نامه چهارم ژنو
توافق‌نامه حمایت از غیر نظامیان در زمان جنگ که به توافق‌نامه چهارم ژنو مشهور است، یکی از چهار پیمانی است که در ماه آگوست ۱۹۴۹ به تصویب رسید و اکنون ۱۹۶ کشور جهان آن را امضا کرده‌اند. در سال ۱۹۹۳ شورای امنیت سازمان ملل بعد از بررسی گزارش دبیرکل این سازمان اعلام کرد که توافق‌نامه ژنو در گذر سال‌ها به قانونی عرفی تبدیل شده و به این ترتیب حتی کشورهایی که این توافق‌نامه را امضا نکرده‌اند، در زمان جنگ موظف به رعایت مفاد آن هستند.
ـ ماده دوم از توافق‌نامه ژنو تاکید دارد که امضاکنندگان پیمان در شرایط جنگی، درگیری‌های مسلحانه و همچنین اشغال سرزمین کشوری دیگر ملزم به رعایت تمامی مفاد توافق هستند.
ـ در ماده سوم از پیمان ژنو آمده که «هنگامی که کشورها با یکدیگر درگیر می‌شوند، طرفین حداقل‌هایی را باید رعایت کنند بدین ترتیب که با غیرنظامیان، افراد مسلحی که سلاح خود را زمین گذاشته‌اند، زخمی‌ها، بیماران و اسرا رفتار انسانی داشته باشند. تعدی به زندگی و سلامت بدنی این افراد و شکنجه‌ی آنها در هر شکلی ممنوع است و افراد غیر نظامی باید از خدمات پزشکی بهره‌مند شوند. گروگان‌گیری، تعدی به کرامت افراد و همچنین اجرای احکام مختلف از جمله اعدام بدون طی کردن روند محاکمه عادلانه ممنوع است.
ـ ماده سیزدهم تاکید دارد که حقوق ساکنان دو کشور درگیر در یک نزاع مسلحانه باید بدون هیچ‌گونه تبعیض بر اساس نژاد، جنسیت، دین یا باور سیاسی باید رعایت شده و طرفین درگیر نسبت به کم کردن رنج جنگ برای غیرنظامیان و ارایه خدمات پزشکی و امدادی به آنها تعهد داشته باشند.
ـ دو ماده هجدهم و نوزدهم پیمان ژنو به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در زمان جنگ پرداخته است: «در هیچ شرایطی نباید به بیمارستان‌ها یا مراکزی که در حال خدمت‌رسانی به بیماران، زخمی‌ها و افراد سالمند هستند حمله شود و کشورهای درگیر در نزاع مسلحانه باید از این مراکز حمایت کرده و به آنها گواهی یا نشان‌هایی بدهند که نشان دهد این مراکز در حال خدمت‌رسانی به غیرنظامیان هستند. طرفین درگیر همچنین تا حد امکان باید تدابیری اتخاذ کنند که مراکز درمانی کاملا برای دشمن قابل شناسایی باشد تا امکانی برای هدف قرار دادن آن فراهم نشود. در عین حال، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی باید به گونه‌ای بنا شوند که در دورترین فاصله ممکن از اهداف نظامی باشند.
ـ توقف حمایت از مراکز درمانی و بیمارستان‌ها ممنوع است مگر در شرایطی که از چارچوب وظایف خود خارج شده و از آنها برای ضربه زدن به دشمن استفاده شود. در این صورت توقف حمایت از این مراکز باید با اخطار قبلی همراه شود و فرصت کافی داده شود تا کارکنان این مراکز متوجه توقف این حمایت شوند.
نهادهای امدادرسان در شرایط اضطراری
در شرایط جنگی و با استناد به مفاد توافق‌نامه ژنو، سازمان‌های دولتی و غیر دولتی مختلفی وظیفه کمک‌رسانی به جنگ‌زدگان، زخمی‌ها و بیماران را بر عهده دارند. بارزترین این سازمان‌ها؛ «صلیب سرخ جهانی»، «پزشکان بدون مرز» و «پزشکان برای حقوق بشر» است.
صلیب سرخ جهانی
سازمان جهانی صلیب سرخ، انجمن و سازمان غیردولتی انسان‌دوستانه است که مقر اصلی آن در شهر ژنو سوئیس قرار دارد. این سازمان در سال ۱۸۶۳ توسط هنری دونانت بانک‌دار سوییسی تاسیس شد و در ابتدا وظیفه‌اش فقط مراقبت از سربازان زخمی جنگ بود؛ اما بعدها دامنه فعالیت‌های خود را گسترش داد تا غیر نظامیان در شرایط جنگی و همچنین قربانیان بلایای طبیعی مثل زلزله و سیل را نیز پوشش دهد. تقریباً در همهٔ کشورهای دنیا شعبه‌هایی از صلیب سرخ وجود دارد که در طول جنگ و صلح کار می‌کنند.
در سال ۱۹۸۳ کمیته بین‌المللی صلیب سرخ تاسیس شد که فعالیت‌های صلیب سرخ و هلال احمر را پوشش می‌دهد و توسط تمامی کشورهای امضاکننده توافق‌نامه ژنو به رسمیت شناخته شد. وظیفه اصلی این سازمان، رسیدگی به وضعیت درمانی سربازان و غیرنظامیان در شرایط جنگی و همچنین کمک‌رسانی به افراد قربانی بلایای طبیعی است.
پزشکان بدون مرز
این سازمان در سال ۱۹۷۱ توسط گروهی از پزشکان فرانسوی بنیان نهاده شد. بنیان‌گذاران سازمان پزشکان بدون مرز بر اساس این باور شکل گرفت که تمامی افراد بدون توجه به جنسیت، دین، باور یا وابستگی سیاسی خود حق بهره‌مند شدن از خدمات پزشکی و درمانی دارند. پزشکان بدون مرز نخستین سازمان غیر دولتی است که هم در کمک‌رسانی به افراد فعالیت می‌کند و هم گزارش‌هایی از شرایط افرادی که از کمک‌های این سازمان بهره‌مند می‌شوند تهیه کرده و تعاریفی مشخص در مورد بحران‌هایی می‌دهد که باعث می‌شوند افراد نتوانند از حق درمان استفاده کنند.
پزشکان برای حقوق بشر
سازمان جهانی پزشکان برای حقوق بشر در سال ۱۹۸۶ برای مبارزه با شکنجه، قتل‌های سیاسی رخ داده توسط دولت‌ها یا سازمان‌های مختلف، تلاش برای بهبود شرایط درمانی در زندان‌ها و همچنین دفاع از پزشکان و امدادرسانان در شرایط جنگی تاسیس شد.
«حق درمان در شرایط جنگی در خطر است»
در ژانویه سال ۲۰۱۶ ده سازمان جهانی فعال در زمینه تامین حق درمان برای جنگ‌زدگان از جمله صلیب سرخ جهانی، سازمان پزشکان بدون مرز، اتحادیه جهانی بیمارستان‌ها، انجمن جهانی پزشکان و ... با انتشار گزارشی از وضعیت امدادرسانی به جنگ‌زدگان از امضاکنندگان توافق‌نامه ژنو خواستند تا هر چه سریع‌تر نسبت به اجرای کامل مفاد این پیمان اقدام کنند؛ چرا که «حق درمان در شرایط جنگی در خطر است».
تهیه‌کنندگان این گزارش با استناد به قطعنامه شماره 4 سی و دومین نشست صلیب سرخ جهانی که اعلام کرده بود «حق درمان در شرایط جنگی در خطر است»، مفاد آن را به رسمیت شناختند. در گزارش این ده سازمان جهانی تاکید شده که علیرغم تعهد کشورهای امضاکننده پیمان ژنو، وضعیت امدادرسانی به زخمی‌ها و غیرنظامیان جنگ بدتر از قبل شده است. در این گزارش به وضعیت حق درمان جنگ‌زدگان در سه منطقه ملتهب جهان (سوریه، عراق و یمن) پرداخته شده است.
سوریه: سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۶ نزدیک به ۱۲۰ حمله به مراکز امدادرسانی و پزشکی را ثبت کرده است. این آمار حاکی از این است که ۱۳۵ مورد تعرض به مراکز امدادرسانی در سال ۲۰۱۵ و ۹۳ مورد در سال ۲۰۱۴ به ثبت رسیده است. در شرایط جنگی حاکم بر شهر حلب تنها یک بیمارستان از مجموع ۹ بیمارستان حلب شرقی مشغول کمک‌رسانی به غیرنظامیان زخمی است و چهار بیمارستان به شکل کامل تخریب شده‌اند. در عین حال، امدادرسانان در سوریه وضعیت وخیمی داشته و هدف خشونت‌های کور و بی‌هدف قرار می‌گیرند.
یمن: از زمان شروع جنگ در این کشور در سال ۲۰۱۵ صلیب سرخ جهانی ۱۶۰ حمله به بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و فعالان این عرصه ثبت کرده است. این در حالی‌ست که تعداد مراکز درمانی در یمن به نصف کاهش یافته و به دلیل کمبود امکانات امدادرسانی، به شکل متوسط روزی ۲۰ نفر از زخمی‌ها جان خود را از دست می‌دهند.
عراق: در سال ۲۰۱۶ حملات مختلف به مراکز امدادرسانی ادامه یافته و بسیاری از این مراکز منهدم شده‌اند. مردم در نقاطی که درگیری شدیدتر است، به خدمات پزشکی و امدادی دسترسی ندارند و ظرف دو سال نزدیک به ۴۵ درصد فعالان عرصه امدادرسانی به خاطر وخامت شرایط، فرار کرده‌اند. بسیاری از خودروهای حامل بیماران یا کمک‌های پزشکی توسط افراد مسلح مورد حمله قرار گرفته و بسیاری از گروه‌های شبه‌نظامی از علایم و نشان‌های امدادرسانی درمانی سوء استفاده می‌کنند.