احمد شهید: گزارش‌گر ویژه برای ایران دست‌آورد مثبتی داشته است

شما چهار سال است که به عنوان گزارش‌گر ویژه سازمان ملل در حقوق بشر ایران مشغول به فعالیت هستید. وضعیت کلی حقوق بشر در ایران را در حال حاضر چگونه می‌بینید؟ در این چهار سال شاهد بهبودی در وضعیت حقوق بشر ایران بوده‌ایم؟

به طور کلی درک من این است که در این چند سال وضعیت حقوق بشر در ایران بهتر نشده است. وقتی آقای روحانی رییس‌جمهور شدند چند قدم کوچک و رو به جلو برداشته شد که آثار مثبتی هم داشت. یکی از مسایلی که اثر مثبت داشته، بازبینی و اصلاح قانون مجازات بوده که تاثیر مختصر و کوچکی داشته است؛ ولی به طور کلی می‌توانم بگویم که وضعیت حقوق بشر در ایران بدتر شده است. از جمله یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها افزایش اجرای حکم اعدام‌ است. همچنین گسترش مواردی که می‌توانند با حکم اعدام مواجه شوند. تعداد بالای کودکانی که مجازات اعدام در موردشان اجرا شده و این‌که وضعیت حقوق زنان نیز بدتر شده از دیگر نشانه‌ها است.

با این شرایط آیا فعالیت شما به عنوان گزارش‌گر ویژه ظرف این چند سال به بهبود وضعیت حقوق بشر در ایران منجر شده است؟ در واقع سوال من این است که حضور گزارش‌گر ویژه چه دست‌آوردهایی برای حقوق بشر و مردم ایران داشته است؟

این که برای ایران گزارشگر ویژه حقوق بشر منصوب شده از چند نظر آثار مثبتی داشته است. اول این که آگاهی در سطح بین‌المللی در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران افزایش پیدا کرده و تعداد بیش‌تری از کشورها توجه‌شان به این موضوع جلب شده است. نشانه‌ی روشن این قضیه هم این است که در کمیته سوم مجمع عمومی، تعداد آرای قطع‌نامه‌هایی که وضعیت حقوق بشر ایران را مورد توجه قرار می‌دهند، خیلی بیشتر شده است. پیش از این در کمیته سوم مجمع عمومی، تعداد آرای مثبت به قطع‌نامه‌هایی که نقض حقوق بشر در ایران را محکوم می‌کرد بین 60 تا 70 رای بوده، ولی در حال حاضر به 80 تا 90 رای رسیده است. نکته دوم این‌که به خاطر فعالیت گزارش‌گر ویژه، بحث در زمینه حقوق بشر در ایران از جمله درون حاکمیت و دولت بیشتر شده و این گاهی آثار مثبتی هم داشته است. سوم این که در بسیاری از موارد، توجه بیش‌تری به پرونده‌های افراد جلب شده، به خصوص که گاهی تاثیر مثبتی نیز در سرنوشت آن‌ها و پرونده‌شان داشته است. به طور کلی خانواده‌ها و خود قربانیان به من گفته‌اند از زمانی که یک گزارش‎‌گر بین‌المللی به وضعیت حقوق بشر در ایران توجه دارد، احساس امنیت بیش‌تری می‌کنند.

شما به این موضوع اشاره کردید که رای کشورها در کمیته سوم مجمع عمومی بیشتر شده است و کشورهای بیش‌تری جمهوری اسلامی ایران را به خاطر موارد نقض حقوق بشر محکوم می‌کنند. ما همیشه دیده‌ایم که نهادهای امنیتی و ارگان‌های ناقض حقوق بشر در ایران توجهی به افکار عمومی و محکومیت‌هایی که در عرصه بین المللی با آن مواجه می‌شوند، ندارند و در واقع چه این محکومیت‌ها از طرف یک کشور باشد چه چند کشور باز هم این روند در ایران ادامه دارد.

شما درست می‌گویید که دولت ایران آن‌چنان که باید و شاید به آرای عمومی و عقیده دیگران توجه نمی‌کند، ولی باز هم مقداری اهمیت می‌دهند و این طور نیست که هیچ اهمیتی قایل نباشند. وقتی که در مورد موضوعی بحث می‌شود، معمولا واکنش نشان می‌دهند و برخی اوقات آثار مثبتی نیز دارد. می‌توانم برای شما چند مثال بزنم. یک نمونه موضوع اجرای مجازات سنگسار است. این طور که من خبر دارم در این ایران دیگر حکم سنگسار اجرا نمی‌شود و این نتیجه ابراز مخالفت گسترده با این مجازات در سطح بین‌المللی بود. مثال دیگر این است که مقامات ایران اعلام کرده‌اند که می‌خواهند نحوه‌ی برخورد با قاچاقچیان مواد مخدر که دستگیر می‌شوند را تغییر دهند. می‌دانید که 80 درصد از اعدام‌ها در ایران مربوط به جرایم مواد مخدر است. مقامات ایران اعلام کرد‌ه‌اند در صدد هستند تا طرحی را ارایه بدهند که این مجازات‌ها تغییر کرده به مجازات‌های کم‌تر و سبک‌تری تبدیل شود. برخی از طرح‌ها و لوایحی که در مجلس مطرح بودند هم یا اصلاح شدند یا این‌که به طور کلی منتفی شدند. در مقابل شاهد واکنش‌هایی هم در داخل ایران و هم در سطح بین المللی بودیم. یکی از آن‌ها مربوط به مواد قانونی چند همسری بود که زنان ایرانی خیلی به آن اعتراض کردند و آن مواد قانونی کنار گذاشته شدند. یک لایجه دیگر مربوط به وکالت دولتی بود که کنار گذاشته شد و البته الان در حال طرح مجدد است. یک قانون دیگر مربوط به خانواده است که در سطح بین المللی بسیار مورد انتقاد قرار گرفته است. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم که دولت ایران کاملا به آن چیزی که در سطح بین المللی در موردش گفته می‌شود، بی‌توجه و بی‌اعتنا است. البته آن‌قدر که مدافعان حقوق بشر دل‌شان می‌خواهد توجه نشان نمی‌دهند ولی این‌طور هم نیست که اصلا توجه نکنند. این که ما بتوانیم حتی یک تلنگر بزنیم، ممکن است باعث شود تا اثرش به تدریج بیشتر شود. این خود می‌تواند استدلالی به نفع ادامه چنین فعالیتی باشد، چرا که کاملا بی‌تاثیر نیست.

سوال دیگر در مورد سفر کردن شما به ایران است. می‌دانم که شرایط سخت بوده و مشکلات بسیاری هنوز برای تحقق این موضوع وجود دارد. آیا شرایط این موضوع بهتر شده و آمادگی بیش‌تری از سوی مقامات جمهوری اسلامی برای سفر به ایران مشاهده کرده‌اید؟ به ویژه که چندی پیش مقامات قضایی گفته بودند که با سفر دو گزارش‎گر سازمان ملل به ایران موافقت کرده‌اند.

من فکر می‌کنم که هر چه بیشتر می‌گذرد برای مقامات ایران روشن‌تر می‌شود که همکاری با سازمان ملل از جمله ماموریت من به سودشان است. اگر بگذارند من به ایران بروم، شکایت‌هایی که از گزارش‌های من دارند اصولا منتفی شده و معنایی نخواهد داشت. آنها می‌گویند گزارش‌ها من بیش از حد بر صحبت‌های ایرانیان خارج از کشور تکیه داشته و به اندازه کافی جانب انصاف و تعادل را رعایت نمی‌کنم. اگر اجازه دهند من بروم از زندان ها بازدید کرده و با قضات و مقامت ایران صحبت کنم، به کلی این شکایت‌ها منتفی می‌شود. آنها دارند متوجه می‌شوند که این همکاری نکردن اشتباه بوده و این به ضرر خودشان است و البته این دریافت و درک من است. نکته‌ی دوم همین صحبتی است که گفته‌اند ما می‌خواهیم دو نفر از گزارش‌گران ویژه را دعوت کنیم. از همان ابتدا که من این مسوولیت را بر عهده گرفتم، این حرف را زده‌اند و اکنون سه سال است که آن را تکرار می‌کنند. البته ما خیلی هم خوش‌حال می‌شویم که کسی را دعوت کنند، ولی البته این دعوت باید در چارچوب و با توجه به معیارهای سازمان ملل باشد. مقامات ایران دو مساله را باید تضمین کنند؛ یکی این که گزارش‌گری که به ایران می‌رود باید به همه کسانی که می‌خواهد با آنها صحبت کند، دسترسی آزاد داشته باشد و دیگر اینکه این افراد نیز باید در امنیت باشند و به خاطر صحبت با گزارش‌گر ویژه، مجازات یا تنبیهی برایشان در نظر گرفته نشود.

شما چه اقداماتی برای سفر به ایران انجام داده‌اید ؟ اگر نامه‌نگاری می‌کنید، آیا نامه‌ها جوابی دارند یا مقامات ایرانی در قبال نامه‌ها و درخواست‌های شما سکوت می‌کنند؟

من چندین بار در این مورد برای مقامات ایران نامه نوشتم و با آن‌ها صحبت کردم. از پاسخ‌هایی که به من دادند متوجه شدم که بحثی درون خودشان جریان دارد درباره‌ی این‌که بهترین روش برخورد با من چه می‌‌تواند باشد؟ برخی از آن‌ها معتقدند اگر من بروم به ایران، گزارشی که می‌نویسم نسبت به گزارش‌های قبلی حاوی انتقادات بیشتری خواهد بود؛ ولی برخی دیگر می‌گویند ممکن است گزارش‌‌های بهتر و ملایم‌تری تهیه شود. بنابراین جواب من به شما این است که در قبال سوال و درخواست من ساکت نبودند و جواب‌هایی داده‌اند. برخی از گروه‌ها در داخل کشور یا در داخل سیستم، علاقه دارند که من به ایران سفر کنم ولی در حال حاضر در این مورد بین خودشان بحث جریان دارد.

برخی معتقدند به خاطر همین دوری از ایران گزارش‌های شما بازتاب دهنده همه‌ی موارد نقض حقوق بشر در ایران نیست و دقیقا همه‌ی آن‌چه از نقض حقوق بشر بر یک نفر رفته را روایت نمی‌کند.

این نکته را حتما باید بگویم که من باید به ایران بروم. اگر بروم اطلاعات بیشتری می‌توانم به دست بیاورم. اکنون برای گزارش‌هایی که تهیه می‌کنم، محدودیت فضا دارم و از حدی فراتر نمی‌تواند بروم. تعداد کلماتی که استفاده می‌کنم، مرز دارد. اغلب شنیده‌ام که قربانیان نقض حقوق بشر شکایت می‌کنند که پرونده ما کامل منعکس نشده است، اما من به خاطر همین محدودیت ها نمی‌توانم همه چیز را در این گزارش‌ها ذکر کنم. با این حال باید بگویم که بدون رفتن به ایران هم و بدون بازدید از کشور هم می‌تواند کارم را انجام دهم. در قرن بیست و یکم به هر حال امکاناتی وجود دارد که آدم می‌تواند بسیاری از اطلاعات را از طریق اینترنت، ای‌میل و شبکه‌های اجتماعی به دست بیاورد. همچنین خود حکومت ایران نیز خیلی از اسناد را به صورت آنلاین و الکترونیک منتشر می‌کند. بنابراین خیلی از اطلاعات را می‌توان بدون دیدار از کشور هم به دست آورد.

مجله حقوق ما را می‌توانید از این‌جا دنلود کنید