کمیته ضد شکنجه سازمان ملل؛ نهادی ناظر با امکان رسیدگی به شکایت‌های فردی

کمیته ضد شکنجه سازمان ملل متحد از مهم‌ترین نهاد‌های مبتنی بر معاهدات بین‌المللی است. مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1984 «کنوانسیون منع شکنجه و سایر رفتارها و مجازات‌های ظالمانه، غیر انسانی و تحقیرآمیز» را به تصویب رساند. بر اساس ماده 27 از این کنوانسیون، دبیرکل سازمان ملل موظف است تا مفاد کنوانسیون را برای تمام اعضای مجمع عمومی ارسال کند و هر کشوری که این کنوانسیون را امضا کرد، موظف به رعایت مفاد آن است. ماده 17 از همین کنوانسیون بر لزوم تاسیس کمیته‌ای با نام «کمیته ضد شکنجه» تاکید دارد که کار آن اتخاذ تدابیر اجرایی مربوط به مقررات کنوانسیون منع شکنجه است.

این کمیته در کنار نهادهایی مانند کمیته حقوق بشر، کمیته رفع تبعیض علیه زنان، کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله نهادهای مهم حقوق بشری سازمان ملل متحد برای نظارت بر اجرای اسناد مربوطه محسوب می‌شوند.

اعضا

بر اساس ماده 17 از کنوانسین منع شکنجه، ده نفر به عضویت کمیته ضد شکنجه انتخاب می‌شوند که حسن خلق و صلاحیت داشتن آنها از منظر حقوق بشر محرز شده باشد. این افراد به شکل شخصی در کمیته فعالیت می‌کنند و نماینده کشوری نیستند.

اعضا با ملاحظه توزیع جغرافیایی عادلانه انتخاب شده و هر کشور عضو می‌تواند یکی از شهروندانش را به عنوان نامزد معرفی کند. پس از آن دولت‌های عضو کنوانسیون با رأی مخفی ده نفر را به عنوان اعضای کمیته ضد شکنجه انتخاب می‌کنند.

دبیرکل سازمان ملل موظف است هر دو سال یک بار انتخابات اعضای کمیته ضد شکنجه را با حضور نمایندگان کشورهای امضا کننده کنوانسیون برگزار کند. این جلسات تنها زمانی رسمیت خواهد داشت که دست کم دو سوم اعضا در آن حاضر باشند.

بند چهارم از ماده 17 کنوانسیون، ساز و کار نامزدی و انتخاب اعضا را بدین گونه توضیح داده که دبیرکل سازمان ملل چهار ماه قبل از انتخابات از اعضای کنوانسیون می‌خواهد تا در مهلتی سه ماهه نامزدهای خود را معرفی کنند تا سپس دبیرکل اسامی نامزدها را برای کشورهای عضو ارسال کند.

برای انتخاب اعضای کمیته نیز حداقل چهار ماه قبل از تاریخ انجام انتخابات، دبیر کل سازمان ملل متحد از دولت‌های عضو کنوانسیون دعوت می نماید که ظرف سه ماه نامزد‌های خود را معرفی نمایند که پس از معرفی، دبیر کل فهرستی از اسامی نامزد‌ها با ذکر نام کشور‌ها را برای تمامی دولت‌های عضو ارسال می کند.

نیمی از اعضای کمیته ضد شکنجه (پنج نفر) برای دوره‌ای چهار ساله و نیم دیگر برای دوره دو ساله انتخاب می‌شوند که نحوه انتخاب آنها هم به قید قرعه است. با این حال امکان نامزدی مجدد هم برای افراد وجود دارد. در صورت درگذشت یا از کار افتادگی هر کدام از اعضا، کشور متبوع آن عضو باید فرد جدیدی را برای رای‌گیری معرفی کند. تامین هزینه‌های کمیته بر عهده کشورهای عضو کنوانسیون منع شکنجه است.

گزارش‌های دوره‌ای

بر اساس بند یک از ماده 19 کنوانسیون منع شکنجه، تمامی کشورهای عضو کنوانسیون ملزم به ارایه گزارش‌های دوره‌ای به کمیته ضد شکنجه هستند. هر کشور یک سال بعد از عضویت گزارش نخست خود را تقدیم کمیته می‌کند و پس از آن هر چهار سال یک بار گزارش موظف به ارایه گزارش است. در عین حال کشورها موظف هستند در صورت درخواست کمیته، گزارشی را در زمینه پایبندی خود به مفاد کنوانسیون منع شکنجه ارایه کنند.

بند سوم از ماده 19 کنوانسیون وظیفه کمیته را در قبال گزارش اعضا این گونه توضیح می‌دهد که کمیته در صورت لزوم نظرات کلی، عوامل نگرانی‌زا و توصیه‌های خود را در قالب ملاحظات پایانی برای کشور ذیربط ارسال می‌کند و آن کشور نیز می‌تواند پاسخ و ملاحظات خود را به کمیته باز گرداند. پس از آن کمیته بر اساس ماده 24 می‌تواند نظر نهایی خود را به همراه ملاحظات اولیه در گزارش سالانه درج کند. بدین ترتیب کمیته همواره مسوولیت نظارت بر عملکرد اعضای کنوانسیون منع شکنجه را بر عهده دارد.

وظیفه نظارتی کمیته ضد شکنجه از طریق ساز و کارهایی مشخص و اجرا می‌شود. در عین حال که سیستم گزارش‌دهی دوره‌ای‌، ابزاری برای نظارت بر فعالیت کشورهای عضو محسوب می‌شود؛ کمیته از طریق نظام حقیقت‌یابی نیز بر امضاکنندگان کنوانسیون منع شکنجه نظارت دارد. مطابق بند نخست از ماده 20، اگر کمیته اطلاعات مهم و مستندی کسب کند که نشان می‌دهد شکنجه در یکی از کشورهای عضو رخ می‌دهد، از دولت مربوطه برای بررسی اطلاعات، ارایه ملاحظات و پاسخگویی دعوت به عمل می‌آورد.

بعد از اینکه کمیته، اطلاعات و پاسخ دولت ذیربط را مورد بررسی دقیق قرار داد، می‌تواند در صورت لزوم یک یا چند عضو را موظف به تحقیقات محرمانه کند. در بند دوم از ماده 20 کنوانسیون آمده: «با توجه به اطلاعات واصله و پاسخی که دولت مربوطه ارایه می‌کند، کمیته می‌تواند در صورت لزوم یک یا چند عضو را مامور اجرای تحقیقات محرمانه کند تا گزارش خود را در اسرع وقت به کمیته ارایه کنند».

در بند سوم از همین ماده آمده: «اگر تحقیق اضافه‌ای در مورد یک کشور لازم بود،‌ کمیته دولت عضو را دعوت به همکاری برای انجام تحقیق می‌کند. در صورت موافقت دولت عضو، تحقیقات شروع شده و می‌تواند حتی بازدید از آن کشور را نیز شامل شود.

پس از انجام تحقیقات، کمیته اطلاعات جمع‌آوری شده را به همراه نظر، پیشنهاد و تفسیر خود را به کشور عضو ارایه می‌دهد. بندهای چهارم و پنجم از ماده 20 تاکید دارد که تمامی این مراحل باید به شکل محرمانه انجام شده و کمیته تنها پس از خاتمه روند تحقیق و رسیدگی و همچنین مشورت با دولت عضو می‌تواند خلاصه‌ای از تحقیقات را در گزارش سالانه خود درج کرده و در این زمینه تصمیم‌گیری کند. 

وظیفه اصلی کمیته ضد شکنجه نظارت بر اجرای مقررات کنوانسیون منع شکنجه مصوب سال 1984 و نظارت بر اجرای مقررات آن است.

دادخواهی

در کنوانسیون منع شکنجه، راه‌کار و ابزار دیگری برای نظارت کمیته ضد شکنجه بر فعالیت کشورهای عضو در نظر گرفته شده است. بر اساس ماده 21 کنوانسیون، یک کشور عضو می‌تواند با ارایه گزارش و دلایل، نسبت به عدم پایبندی یک کشور دیگر به مفاد کنوانسیون شکایت کند.

دولت شاکی می‌تواند گزارشی کتبی تنظیم کرده و موارد نقض مفاد کنوانسیون از طرف یکی از اعضا را به اطلاع کمیته برساند. کمیته به نوبه خود تنها در صورتی می‌تواند به این شکایت رسیدگی کند که دولتی که از آن شکایت شده، صلاحیت کمیته برای رسیدگی به این گزارش را به شکل کتبی مورد تایید قرار دهد؛ در غیر این صورت شکایت قابلیت مطرح شدن و بررسی را نخواهد داشت.

بند دوم از ماده 21 مقرر کرده که در صورتی که اختلاف بین دو دولت به شکل مرضی‌الطرفین و ظرف حداکثر شش ماه از ارایه شکایت حل و فصل نشد، آن‌گاه هر کدام از دو دولت می‌توانند پروسه حل اختلاف را با ارسال یک اخطار به کمیته و کشور دوم، به کمیته ضد شکنجه واگذار کنند.

 کمیته پس از احراز وجود شرایط شکلی، تمامی تلاش‌های خود را برای حل و فصل دوستانه مبتنی بر رعایت تعهدات مقرر در کنوانسیون به کار می بندد و حتی اگر لازم باشد، کمیسیون سازش تشکیل می‌دهد که این کمیته موظف است اطلاعات لازم را از دولت‌های مربوطه دریافت کند و در گزارش خود توضیح مختصری از قضیه و راه‌حل به دست آمده را درج کند.

کمیته ضد شکنجه این امکان را نیز دارد که به شکایت‌های فردی رسیدگی کند. اگر فرد یا افرادی مدعی باشند که یک کشور عضو کنوانسیون، آنها را شکنجه کرده و بدین ترتیب مفاد کنوانسیون را نقض کرده می‌توانند شکایت خود را به همراه مستندات به شکل کتبی به کمیته ارسال کرده و خواستار رسیدگی شوند.

بند پنجم از ماده 22 کنوانسیون تاکید دارد که کمیته تنها در شرایطی می‌تواند به شکایت‌های فردی رسیدگی کند که این شکایت قبلا در نهادها و مراجع بین‌المللی دیگر مطرح نشده باشد و در عین حال، شاکی تمامی راه‌های قانونی موجود در کشور خود را برای طرح شکایت را طی کرده و به نتیجه نرسیده باشد. بر اساس بند یکم از همین ماده، صلاحیت کمیته برای رسیدگی به این قبیل شکایت‌ها قبلا باید توسط دولت عضو و طی اعلامیه‌ای تایید شده باشد.

پس از طی تمامی این مراحل، رسیدگی کمیته به شکایت‌های شخصی به شکل علنی انجام شده و سپس کمیته نظرات خود را به دولت عضو و فرد یا افراد شاکی اعلام می‌کند.

پروتکل اختیاری

پروتکل اختیاری کنوانسیون جهانی منع شکنجه در ژوئن 2006 به تصویب رسید. این پروتکل ناظر بر تشکیل کمیته‌ای فرعی برای منع شکنجه است. کمیته فرعی این اختیار را دارد که به کشورهای عضو کنوانسیون سفر کرده و از مناطقی که آزادی‌های افراد در آن نقض می‌شود، بازدید کنند. بر اساس پروتکل اختیاری، کشورهای عضو باید راه‌کارهای پیشگیرانه‌ای را در سطح ملی برای منع شکنجه ایجاد کنند. کمیته فرعی همچنین می‌تواند از مکان‌های بازداشت و زندان‌ها بازدید به عمل آورد.

کمیته ضد شکنجه سازمان ملل هر سال دو جلسه تشکیل می‌دهد که هر جلسه چهار هفته به طول می‌انجامد. جلسه نخست هر سال در ماه‌های آوریل و می و جلسه دوم در نوامبر برگزار می‌شود.