معیارهای جهانی انتخابات آزاد

مفهوم صداقت در انتخابات

انتخابات به مفهوم مشارکت یک فرد سیاسی در یک قضیه یا انتخاب یک فرد برای نمایندگی از طرف اوست. انتخابات از طرف یک نظام سیاسی برای به دست آوردن مقبولیت و حمایت مردمی برگزار می‌شود تا از طریق آن بتواند به برتری سیاسی خود ادامه دهد. ریچارد رز معتقد است که انتخابات یک پدیده‌ی چند وجهی و بسیار پیچیده‌تر از آن است که به انتخاب یک حزب یا فرد مورد علاقه توسط یک نفر خلاصه شود. انتخابات در واقع به وجه مشارکت آن در تصمیم‌گیری، تاثیر زیادی بر فعالیت فرد در جامعه‌ می‌گذارد.

پس از چند موج دموکراسی‌خواهی در جهان ظرف بیست سال آخر قرن بیستم، بیشتر کشورهای دنیا شاهد برگزاری انتخابات هستند. می‌توان گفت تقریبا نیمی از کشورهای دنیا انتخاباتی دموکراتیک دارند و انتخابات در نیمی از دیگر کشورها، جنبه‌‌های دموکراتیک رعایت نمی‌شود و رهبران سیاسی سعی می‌کنند با بهره‌گیری از روش‌های مختلف در نتیجه انتخابات دست ببرند. بیشتر این قبیل حاکمان، کسانی هستند که سعی دارند مقبولیت اجتماعی دروغین برای خود درست کرده و از فشارهای وارده برای اصلاحات و احترام به حقوق بشر بکاهند.

استفاده از انتخابات و تعدد احزاب حتی به شکل ظاهری آن باعث شده تا نظام حکومتی تغییراتی جدی بکند. نظم دموکراتیک به اشکال مختلف آن در برابر نظام سلطه‌گر، نظام مختلط، نظام شبه دموکراتیک، دموکراسی انتخاباتی، سلطه‌گری انتخاباتی، سلطه‌ی نرم، دموکراسی غیر لیبرالی و ... برتری یابد.  علی‌رغم اهتمام بسیاری که به مفهوم صداقت انتخاباتی وجود دارد، ولی هنوز هم تعریف دقیق و جامعی برای انتخابات آزاد و سالم وجود نداشته و راه و روش ثابتی نیز برای برگزاری آن وجود دارد.

واژه انتخابات آزاد و سالم برای نخستین بار در سال 1956 استفاده شد. در آن زمان انتخاباتی برای استقلال توگو از غنا برگزار شد که توسط سازمان ملل، آزاد توصیف شد. هر چند به خصوص از سال 1989 به بعد تلاش‌های فراوانی برای مراقبت از انتخابات صورت گرفته ولی هنوز هم سازمان ملل تعریف دقیقی از آن ارایه نکرده است. علی‌رغم دشواری که تعریف مفهوم صادقانه و سالم دارد، یکی از عناصر مهم نظام‌های دموکراتیک به همین صداقت در اصول دموکراسی مربوط می شود و تنها چنین نظامی است که می‌تواند انتخابات آزاد برگزار کند.

از مجموعه تعاریفی که تاکنون ارایه شده می‌توان گفت که صداقت در انتخابات به مجموعه‌ای از اصول دموکراتیک و حمایت از برگزاری انتخابات آزاد گفته می‌شود و هرگونه تلاش برای ایجاد قید و بند در برابر خواسته‌ی مردم به مثابه زیر پا گذاشتن صریح اعلامیه جهانی حقوق بشر (بند سوم از ماده 21) محسوب می‌شود.

• صفحه فیسبوک مجله حقوق ما را دنبال کنید

معیارهای جهانی انتخابات آزاد و سالم

تقریبا تمامی وثیقه‌ها، اعلامیه‌ها و توافق‌نامه‌های جهانی مربوط به حقوق بشر بر انتخابات آزاد و سالم تاکید کرده‌اند. این موضوع در اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق جهانی حقوق مدنی، سیاسی و توافق‌نامه جهانی خاتمه دادن به تمامی اشکال تبعیض نژادی، توافق‌نامه پایان تبعیض علیه زنان و مصوبه کمیته حقوق بشر سازمان ملل در مورد افزایش فعالیت‌های انتخاباتی آزاد؛ ذکر شده است. بر اساس استناد به این مصوبات می‌توان معیارهای انتخابات آزاد و سالم بدین ترتیب نام برد:

1ـ اراده مردم

2ـ تامین آزادی

3ـ تامین حقوق اصلی

الف) آزادی نظر و آزادی بیان

ب) آزادی برگزاری تجمعات مسالمت‌آمیز

ج) آزادی تشکیل احزاب

4ـ استقلال سلطه قضایی

5ـ عدم تبعیض

6ـ رای‌گیری محرمانه

7ـ برگزاری انتخابات به شکل عمومی و برابر

8ـ دوره‌ای بودن انتخابات

در توافق‌نامه‌های حقوق بشری در واقع تلاش شده تا بستر مناسبی برای اجرای انتخابات آزاد و سالم فراهم شود. بدون رعایت این اصول، انتخابات تنها به شکل صوری برگزار شده و نتیجه‌ی آن به هیچ وجه بیان‌گر دموکراتیک بودن یا آزادی نیست. 

آزادی بیان و عقیده

ماده 19 از اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید دارد که «هر انسانی محق به آزادی عقیده و بیان است و این حق شامل آزادی داشتن باور و عقیده‌ای بدون نگرانی از مداخله و مزاحمت و حق جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانه‌ای بدون ملاحظات مرزی است».

در مصوبات مختلف جهانی، معیارهای زیادی برای حمایت از آزادی بیان و عقیده ذکر شده:

ـ حق مخالفان حکومت برای ابراز عقیده و انتشار نظرات‌شان در رسانه‌های حکومتی از جمله رادیو و تلویزیون؛ به خصوص در زمان انتخابات

ـ حق دسترسی به اطلاعات و دریافت آنها از طرف منابع حکومتی

ـ حمایت از آزادی‌های تحصیلی، علمی، فنی و ادبی

ـ حمایت حکومتی از حق آزادی بیان با هدف تضمین چند صدایی بودن جامعه

ـ حمایت از حق انتشارات آزاد

ـ حق راه‌اندازی رادیوها و تلویزیون‌های مستقل و خصوصی

چنانچه در یک جامعه، تضمین‌هایی برای تمامی مردم وجود نداشته باشد تا بتوانند آزادانه و بدون ترس حرف خود را بزنند، هیچ تضمینی وجود ندارد که نتیجه انتخابات را تحقق اراده‌ی مردم بدانیم.

آزادی برگزاری تجمعات مسالمت‌آمیز

ماده 21 از میثاق جهانی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 11 توافق‌نامه اروپایی حقوق بشر و ماده 15 از توافق‌نامه آمریکایی حقوق بشر بر حق هر فرد برای تشکیل تجمع مسالمت‌آمیز بدون سلاح تاکید دارد و دولت‌ها موظف هستند تا سلامت این تجمعات را حفظ کنند تا این حق از چارچوب قانون خارج نشده یا نظم عمومی، سلامت جامعه یا آزادی دیگر افراد به خطر نیافتد.

برگزاری تجمعات مسالمت‌آمیز برای انتقال اطلاعات و اجرای تبلیغات انتخاباتی و همچنین بیان اعتراض مردم به مسایل مختلف در جامعه، نیاز اساسی یک جامعه دموکراتیک است و تا زمانی که مسالمت‌آمیز باشد باید امنیت آن نیز توسط دولت حفظ شود.

آزادی تشکیل تشکلات و احزاب سیاسی

پیمان‌های جهانی مختلف مربوط به حقوق بشر در موضوع انتخابات بر این امر تاکید دارند که تشکیل احزاب سیاسی، سندیکاهای حرفه‌ای و کارگری و موسسات جامعه مدنی امری ضروری است. در بند یک، دو و سه ماده 22 از میثاق جهانی حقوق مدنی وسیاسی آمده:

1. هر كس‌ حق‌ اجتماع‌ آزادانه‌ با ديگران‌ را دارد از جمله‌ حق‌ تشكيل‌ سنديكا (اتحاديه‌های‌ صنفی‌) و الحاق‌ به‌ آن‌ برای‌ حمايت‌ از منافع‌ خود.

2. اعمال‌ اين‌ حق‌ تابع‌ هيچ‌ گونه‌ محدوديتی‌ نمی‌تواند باشد مگر آن‌چه‌ كه‌ به‌ موجب‌ قانون‌ مقرر گرديده‌ و در يك‌ جامعه‌ دموكراتيک به‌ مصلحت‌ امنيتی‌ ملی‌ يا ايمنی‌ عمومی‌ ـ نظم‌ عموميی يا برای‌ حمايت‌ از سلامت‌ يا اخلاق‌ عمومی‌ يا حقوق‌ و آزادی‌های‌ ديگران‌ ضرورت‌ داشته‌ باشد. اين‌ ماده‌ مانع‌ از آن‌ نخواهد شد كه‌ اعضای‌ نيروهايی مسلح‌ و پليس‌ در اعمال‌ اين‌ حق‌ تابع‌ محدوديت‌های‌ قانونی‌ بشوند.

3. هيچ‌ يک از مقررات‌ اين‌ ماده‌ دولت‌های‌ طرف‌ كنوانسيون‌ مورخ‌ 1948 سازمان‌ بين‌المللی‌ كار مربوط‌ به‌ آزادی‌ سنديكايی و حمايت‌ از حق‌ سنديكايی‌ (حق‌ متشكل‌ شدن‌) را مجاز نمی‌دارد كه‌ با اتخاذ تدابير قانون‌گزاری‌ يا با نحوه‌ اجرايی قوانين‌ به‌ تضمين‌های‌ مقرر در آن‌ كنوانسيون‌ لطمه‌ وارد آورند.

استقلال قوه قضاییه

یکی از شروط اساسی برای برگزاری انتخابات آزاد و تضمین سالم بودن نتیجه‌ی آن، استقلال قوه قضاییه است. قوه قضاییه مستقل در واقع کمیته‌ی ملی اصلی برای حمایت از قانون و اجرای دقیق آن در جریان انتخابات محسوب می‌شود و راه‌های فعال و نتیجه‌بخشی را برای اعتراض مردم به نتیجه انتخابات و اعلام تشکیک در نتیجه‌ی آن ایجاد می‌کند. به همین دلیل استقلال قوه قضاییه اهمیت می‌یابد تا این نهاد بتواند بدون تاثیرپذیری از جهات مختلف، برگزاری یک انتخابات آزاد و سالم را تضمین کند.

عدم تبعیض

اصل عدم تبعیض باعث می‌شود تا تساوی بین جمیع اعضای جامعه رعایت شده و همه فرصت مشابه و برابری برای مشارکت در انتخابات داشته باشند، بدون اینکه به خاطر رنگ پوست، جنسیت، نژاد، زبان یا دین مورد تبعیض قرار بگیرند. مواد 2 و 7 اعلامیه جهانی حقوق بشر بر این اصل تاکید دارد:

ماده 2ـ همه انسان‌ها بی هیچ تمایزی از هر سان که باشند، اعم از نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، مذهب، عقاید سیاسی یا هر عقیده دیگری، خاستگاه اجتماعی و ملی، وضعیت دارایی، محل تولد یا در هر جایگاهی که باشند، سزاوار تمامی حقوق و آزادی‌های مطرح در این «اعلامیه»‌اند. به علاوه، میان انسان‌ها بر اساس جایگاه سیاسی، قلمرو قضایی و وضعیت بین‌المللی مملکت یا سرزمینی که فرد به آن متعلق است، فارغ از اینکه سرزمین وی مستقل، تحت قیمومت، غیرخودمختار یا تحت هرگونه محدودیت در حق حاکمیت خود باشد، هیچ تمایزی وجود ندارد.

ماده 7ـ همه در برابر قانون برابرند و همگان سزاوار آن‌اند تا بدون هیچ تبعیضی به طور برابر در پناه قانون باشند. همه انسان‌ها محق به پاسداری و حمایت در برابر هرگونه تبعیضی هستند که ناقض این «اعلامیه» است. همه باید در برابر هر گونه عمل تحریک‌آمیزی که منجر به چنین تبعیضاتی شود، حفظ شوند.

• کانال تلگرام سازمان حقوق بشر ایران را دنبال کنید

رای‌گیری محرمانه

رای‌گیری محرمانه راهکاری شناخته‌شده در جهان برای جلوگیری از اعمال ترس و وحشت در انتخابات است. این موضوع در بند 3 ماده 21 از اعلامیه جهانی حقوق بشر ذکر شده:

«اراده مردم می‌بایست اساس حاکمیت دولت باشد؛ چنین اراده‌ای می‌بایست در انتخاباتی حقیقی و ادواری اعمال گردد که مطابق حق رای عمومی باشد که حقی جهانی و برابر برای همه است. رای‌گیری از افراد می‌بایست به صورت مخفی یا به طریقه‌ای مشابه برگزار شود که آزادی رای را تامین کند».

بند ب از ماده 25 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز تاکید دارد: «هر انسان عضو اجتماع حق دارد در انتخابات‌ ادواری‌ كه‌ از روی‌ صحت‌ به‌ آرای عمومی‌ مساوی‌ و مخفی‌ انجام‌ شود و تضمين‌‌كننده‌ بيان‌ آزادانه‌ اراده‌ انتخاب‌‌كنندگان‌ باشد، رای بدهد و انتخاب‌ بشود».

رای‌گیری عمومی و برابر

ماده‌های 2 و 21 (بند 3) اعلامیه جهانی حقوق بشر، ماده‌های 2 و 25 (بند ب) میثاق جهانی حقوق مدنی و سیاسی بر تضمین رای‌گیری عمومی و برابر تاکید دارند: «هر شخصی حق دارد که در مدیریت دولت کشور خود، مستقیما یا به واسطه انتخاب آزادانه نمایندگانی شرکت جوید. هر شخصی حق دسترسی برابر به خدمات عمومی در کشور خویش را دارد. اراده مردم می‌بایست اساس حاکمیت دولت باشد؛ چنین اراده‌ای می‌بایست در انتخاباتی حقیقی و ادواری اعمال گردد که مطابق حق رای عمومی باشد که حقی جهانی و برابر برای همه است. ر‌ای‌گیری از افراد می‌بایست به صورت مخفی یا به طریقه‌ای مشابه برگزار شود که آزادی رای را تامین کند».

دوره‌ای بودن انتخابات

اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق جهانی حقوق مدنی و سیاسی به صراحت بر دوره‌ای بودن انتخابات تاکید دارند. این موضوع در بند سوم از ماده 21 اعلامیه جهانی حقوق بشر و همچنین بند ب از ماده 25 میثاق جهانی حقوق مدنی و سیاسی ذکر شده است.

انتخاباتی که تنها یک بار برگزار می‌شود (مانند انتخابات برای اعلام استقلال دولت‌ها یا انتقال سلطه از یک نظام به نظام دیگر) برای تضمین رعایت حقوق بشر و اثبات وجود انتخابات آزاد کافی نیست. دولت‌ها باید همواره به شکل تناوبی خود را در معرض رای مردم قرار دهند. در بیشتر کشورهای جهان با در نظر گرفتن بسیاری از مسایل، دوره‌های چهار ساله برای برگزاری انتخابات تعیین شده است با این شرط که در شرایط اضطراری امکان به تعویق انداختن انتخابات مهیا باشد.

برای برگزاری انتخابات آزاد و سالم علاوه بر نکات ذکر شده وجود هیات‌های نظارت عمومی، کمیته‌هایی برای تضمین استقلال و سالم بودن انتخابات، کمیته‌های مختلف برای اعتراض به نتایج انتخابات، دستگاه قضاییه سالم برای رسیدگی به شکایات، تضمین آزادی کامل رای‌دهندگان و اپوزیسیون سیاسی و همچنین آزادی کامل فعالیت احزاب سیاسی مختلف ضروری است. 

• مجله حقوق ما را از اینجا دانلود کنید