زندان استاندارد چه شرایطی باید داشته باشد؟

معاهده بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی به شکل مشخص تاکید دارد که با زندانیان محروم از آزادی باید با انسانیت رفتار کرده و به کرامت شخصی و انسانی آنها احترام گذاشت.

در سال 1955 سازمان ملل قوانینی را برای تعامل با زندانیان و شرایط نگهداری آنها و همچنین قواعد مربوط به اصول بهداشتی زندان‌ها به تصویب رساند. شورای اقتصادی ـ اجتماعی سازمان ملل، 94 قاعده کلی را برای حمایت از زندانیان وضع کرد. اجرای این قواعد کلی در سال 1977 تغییر کرد تا بدین ترتیب قوانین کلی حمایت از زندانیان، شامل بازداشتی‌های موقت و افرادی شود که در مکان‌هایی غیر از زندان تحت مراقبت قرار داشته و از آزادی‌های معمول انسانی محروم هستند.

در سال 1984 سازمان ملل توافق‌نامه جهانی منع شکنجه و رفتار غیر انسانی با زندانیان را به تصویب رساند. یک سال بعد و در 1985 قوانین جهانی تعامل با مجرمان زیر سن قانونی به تصویب رسید و در سال 1990 سازمان ملل قواعد موسوم به «پکن» را وضع کرد که هدف از آن حمایت از کودکان مجرم بود. تمامی این معاهدات بین‌المللی، دولت‌ها را مسوول رسیدگی به امور زندانیان دانسته و موفقیت یا عدم موفقیت در تامین حقوق اساسی زندانیان و فراهم کردن زندان‌هایی با استانداردهای لازم را از وظایف دولت‌ها برشمرده است.

احترام به حقوق بشر و رعایت این موضوع که زندانیان نیز بسان افراد عادی حقوقی دارند که تحت هر شرایطی باید به آنها احترام گذاشته و از نقض حقوق زندانیان خودداری کرد، از مهم‌ترین سرفصل‌های قوانین مربوط به زندان‌ها و زندانیان است. لزوم رعایت حقوق زندانیان مطابق معاهدات بین‌المللی باعث شد تا اتحادیه اروپا کمیته‌ای ویژه را تاسیس کند که کار آن پیگیری و رسیدگی به موارد شکنجه زندانیان یا سوء مراقبت از آنها توسط دولت‌ها و همچنین نظارت بر شرایط زندان‌ها به خصوص از نظر بهداشتی و سلامتی است.

شرایط استاندارد زندان‌ها

زندانیان در زمان بازداشت امکان حمایت از خود را ندارند و این مسوولیت دولت است که فضای مناسبی برای زندگی آنها در حبس فراهم کرده و شرایط بهداشتی و انسانی را در مکان‌های نگهداری زندانیان رعایت کند.

معاهدات بین‌المللی بر این امر صراحت دارند که زندانیان در زمان گذراندن دوران محکومیت خود باید در زندان‌هایی نگهداری شوند که شرایط بهداشتی و انسانی در آن مانند خارج زندان باشد. با توجه به اینکه در اغلب اوقات، زندانی در هنگام ورود به زندان از مشکلی جسمی یا روحی رنج می‌برد، شرایط نامساعد زندان می‌تواند وضعیت زندانی را به مراتب بدتر از زمان آزادی او کند. به همین دلیل قواعد و قوانین مربوط به حفظ سلامت زندانیان در زندان در معاهدات بین‌المللی اهمیت بسزایی دارد. با این حال، کشورهای زیادی نیز هستند که امکانات زیادی در مورد بهداشت عمومی ندارند و این امر به زندان‌ها نیز سرایت کرده و زندانیان در این کشورها در شرایط بسیار بد بهداشتی و روحی نگهداری می‌شوند.

بر اساس معاهدات بین‌المللی، یک زندان باید امکانات و شرایطی داشته باشد تا نگهداری از زندانی در آن، با اصول مربوط به کرامت انسانی در تضاد نباشد:

ـ محل نگهداری زندانیان باید برای تمامی افراد امن و بهداشتی باشد

ـ افراد زندانی نباید در معرض خشونت و یا نفرت‌پراکنی قرار گیرند

ـ بهداشت روانی و جسمی زندانیان باید فراهم شده و در صورت نیاز زندانی به دارو، تا جایی که امکان دارد به صورت مجانی در اختیارش قرار گیرد

ـ هر زندانی در بدو ورود به زندان باید از نظر سلامت مورد بررسی قرار گیرد

ـ زندانیانی که در هنگام ورود به زندان تحت معالجه پزشکی خارج از زندان بودند باید بتوانند روند درمان را در داخل یا خارج زندان ادامه دهند

بر اساس مصوبه سال 1955 سازمان ملل موسوم به مصوبه ژنو، زندان‌ها باید امکانات زیر را برای زندانی فراهم کنند:

1ـ با تمامی زندانی‌ها به هر دلیلی که زندانی شده باشند، باید رفتاری توام با انسانیت و حفظ کرامت آنها داشت.

2ـ حقوق تظلم‌خواهی باید برای زندانی فراهم باشد. زندانی باید در نزدیک‌ترین وقت ممکن بعد از بازداشت، شهادت داده و تفهیم اتهام شود. زندانیان همچنین باید از حق داشتن وکیل برخوردار بوده و در زندان حقوق‌شان به آنها تفهیم شود.

3ـ زندان باید امکاناتی را برای زندانیان خارجی که زبان بلد نیستند فراهم کند.

4ـ زندانیان باید امکان ارتباط با خانواده خود را داشته باشند و باید بتوانند بلافاصله بعد از انتقال به زندان، محل نگهداری خود را به خانواده‌هایشان اطلاع دهند.

5ـ محل نگهداری زندانی باید نزدیک به خانواده‌اش باشد و زندانی باید در زندان از امکان دیدن افراد خانواده خود بهره‌مند شود.

6ـ مسوولین زندان باید به باورهای مذهبی زندانی احترام گذاشته و شرایط را برای اعمال دینی و مذهبی فرد آماده کنند.

7ـ در هر سلول باید یک زندانی نگهداری شود و تمامی وسایل و ادوات بهداشتی لازم برای زندگی باید در اختیار زندانی قرار داشته باشد.

8ـ سلول و محل نگهداری زندانی باید شامل استانداردهای حجمی بوده و از سرویس‌های بهداشتی تمیز و پاکیزه برخوردار باشد.

9ـ زندان‌ها باید امکان رعایت بهداشت فردی را برای زندانی‌ها فراهم کنند.

10ـ زندان‌ها باید وعده‌های غذایی منظم و مفید برای زندانی داشته باشند تا سلامت افراد در زمان سپری کردن دوران محکومیت‌شان حفظ شود.

11ـ هر زندانی حق دارد حداقل یک ساعت در هوای آزاد ورزش کند.

12ـ زندان‌ها باید امکانات پزشکی لازم برای مراقبت از زندانی‌ها را داشته باشند. در این زمینه وجود دکترها و روان‌کاوها برای مراقبت از زندانی‌ها مورد اشاره قرار گرفته است.

13ـ مسوولین زندان‌ها نباید از غل و زنجیر و لباس‌ها نامناسب و آزاردهنده برای مجازات زندانی‌ها استفاده کنند.

14ـ زندانی‌ها باید امکانات ارتباط با دنیای خارج و کسب اطلاع را داشته باشند و باید در جریان اتفاقات بیرون از زندان بوده و از مطالعه جراید و مجلات روز محروم نشوند.

15ـ زندان‌ها باید مجهز به تلفن و وسایل ارتباط جمعی باشند تا زندانی‌ها بتوانند در فواصل زمانی مشخص با افراد خانواده یا دوستان‌شان در تماس باشند.

16ـ هر زندانی باید دارای کتاب‌خانه باشد و زندانی‌ها باید تشویق شوند تا کتاب‌های مختلف را مطالعه کنند.

17ـ وسایل شخصی زندانی در هنگام ورود به زندان باید به شکل امانت نگهداری شده و در هنگام خروج زندانی از زندان، وسایل به او پس داده شود.

18ـ زندانی باید این امکان را داشته باشد تا در هنگام بروز بیماری‌های سخت و خطرناک یا شرایط روحی نامساعد به مراکز پزشکی بیرون از زندان منتقل شود و این انتقال باید به گونه‌ای صورت پذیرد که زندانی هر چه کم‌تر در معرض انظار عمومی باشد.

19ـ بازرسی از زندان‌ها و سلول‌ها باید توسط افراد متخصص با رعایت کرامت انسانی افراد صورت پذیرد.

20ـ زندان‌ها باید شرایط تشویقی مشخص و منظمی داشته باشند تا بدین ترتیب زندانیان به داشتن حس مسوولیت و رفتار بهتر در زندان تشویق شوند.

21ـ زندانی‌ها نباید در معرض کارهای دردناک و خشن و یا کار اجباری قرار گیرند.

22ـ زندان‌ها باید شرایط آموزشی مناسبی برای آن دسته از زندانیان داشته باشند که قصد دارند از مدت محکومیت برای علم‌اندوزی یا تحصیل دانشگاهی استفاده کنند.

کار زندان‌ها پس از خاتمه محکومیت فرد تمام نمی‌شود بلکه مسوولین زندان‌ها باید با زندانیان آزاد شده در ارتباط بوده و به آنها کمک کنند که هر چه سریع‌تر بتوانند به جامعه بازگشته و کار و منبع درآمدی پیدا کنند.

23ـ نگهداری افرادی که جنون یا مشکلات روحی حاد دارند در زندان ممنوع است و این قبیل افراد باید در اسرع وقت به بیمارستان‌های مخصوص نگهداری بیماران روحی منتقل شوند.

مصوبات بین‌المللی به خصوص معاهده ژنو، در مورد کارکنان زندان‌ها و افرادی که مسوول نگهداری از زندانیان هستند نیز قوانین واضحی دارد:

ـ اداره زندان‌ها باید تدابیری داشته باشد تا رفتار زندان‌بان‌ها را مورد ارزیابی قرار داده و توانایی‌های فردی و پایبندی آنها به اصول انسانی را تحت نظارت داشته باشد.

ـ زندان‌بان‌ها و کارکنان زندان باید به خوبی توجیه شده باشند که شغل آنها یک شغل مهم مربوط به خدمات اجتماعی است و تحت هیچ شرایطی نباید اصول انسانی تعامل با دیگر انسان‌ها زیر پا گذاشته شود.

ـ کارکنان زندان‌ها باید از حقوق مکفی برخوردار بوده و ساعات منظم و مشخصی را به کار مشغول شوند تا امکان به فساد کشیده شدن این افراد کم شود.

ـ افرادی که در زندان‌ها استخدام می‌شوند باید دوره‌های ویژه‌ای را سپری کرده باشند و توانایی‌های انها در شرایط مختلف باید مورد ارزیابی قرار گرفته شده باشد.

ـ مدیر زندان باید کاملا شایستگی اخلاقی و رفتاری لازم برای تصدی پست مربوطه را دارا بوده و تمام وقت او باید صرف مدیریت زندان شود و نباید به کار پاره‌وقت یا تمام وقت دیگری مشغول باشد.

ـ مدیر زندان باید حتی‌الامکان داخل زندان یا در نزدیکی آن زندگی کند.

ـ مدیر زندان و کارکنان آن باید دیدارهای منظمی با زندانی‌ها داشته باشند و به نیازهای آنها رسیدگی کنند.

ـ زندان‌ها باید مجزا بوده و محکومین زن از مرد جدا نگهداری شوند. در صورتی که امکان چنین امری فراهم نبود، در داخل زندان‌ها باید قسمت‌هایی برای جداسازی زندانیان زن و مرد از یکدیگر ایجاد شود.

ـ نگهداری و نظارت بر زندانیان زن باید صرفا در اختیار زندان‌بان‌ها و کارکنان زن باشد، هر چند این امر مانع از این نیست که دکترها و معلم‌های و دیگر کارکنان مرد به نیازهای زندانیان زن رسیدگی کنند.

ـ زندان‌بان‌ها و کارکنان زندان نباید از خشونت علیه زندانیان استفاده کنند، مگر در شرایطی که مجبور به دفاع از خود باشند. در صورت استفاده از خشونت علیه زندانیان باید سطح خشونت کنترل شده باشد و بلافاصله به مدیر زندان گزارش شود.