آیین‌نامه اجرایی مدارس: سند ممنوعیت تنبیه بدنی

آیین نامه اجرایی مدارس ایران، علاوه بر بندها و موادی که درباره تشویق دانش‌آموزان در مدارس پیش‌بینی کرده در فصل جداگانه‌ای به تنبیه دانش‌آموزان هم پرداخته است.

بر اساس ماده ۷۴ این آیین‌نامه «قصور و سهل‌انگاری دانش‌آموزان نسبت به انجام وظایف خود تخلف محسوب می‌شود و مدیر، شورای مدرسه، معاونان و مربیان موظف‌اند قبل از اعمال هرگونه تنبیه از وضع و موقعیت محصل آگاهی یابند و در جستجوی انگیزه و علت تخلف باشند و نسبت به رفع آن اقدام کنند.»

ماده ۷۵ همین آیین نامه می‌گوید که تنبیه دانش‌آموز باید متکی به یافته‌های علمی و استفاده از الگوهای مناسب تغییر رفتار باشد تا موجب تجری دانش‌آموز و اصرار او بر تکرار اشتباه نشود.

بنابراین، آیین‌نامه اصل تنبیه دانش‌آموزان را به یک معنا مجاز دانسته و البته برای آن راه‌هایی پیشنهاد داده است. روش‌های پیشنهادی این آیین‌نامه عبارتند از: تذکر و اخطار شفاهی به طور خصوصی،  تذکر و اخطار شفاهی در حضور دانش آموزان کلاس مربوطه، تغییر کلاس در صورت وجود کلاس‌های متعدد در یک پایه با اطلاع ولی دانش‌آموز، اخطار کتبی و اطلاع به ولی دانش آموز، اخراج موقت از مدرسه با اطلاع قبلی ولی دانش آموز، حداکثر برای مدت سه روز و انتقال به مدرسه دیگر.

آن‌چه در ماده ۷۶، این آیینه‌نامه پیش‌بینی شده اغلب مبتنی بر تنبیه غیر فیزیکی است و ماده ۷۷ این آیین‌نامه اعمال هرگونه تنبیه دیگر از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی را ممنوع دانسته و تاکید کرده که در اعمال تنبیهات نباید بین دانش‌آموزان تبعیض و استثنایی قائل شد.

چه کسی مجری مجاز تنبیه است؟

ماده ۷۸ آیین‌نامه اجرایی مدارس، اعمال تنبیه از طریق تذکر و اخطار شفاهی خصوصی و در کلاس را بر عهده‌ معلم گذاشته و تغییر کلاس را بر عهده‌ مدیر. اخطار کتبی و اطلاع به ولی دانش‌آموز پس از موافقت شورای مدرسه هم بر عهده مدیر است. تنها در مورد اخراج موقت از مدرسه لازم است که علاوه بر تأیید شورای مدرسه، موافقت اداره‌ آموزش و پرورش نیز گرفته شود.

از آنجا که ممکن است در برخی مناطق مدارس مشابه در یک رشته خاص و مقطع خاص وجود نداشته باشد این آیین‌نامه پیش‌بینی کرده که در صورت استمرار تخلف، شورای مدرسه با موافقت اداره‌ آموزش و پرورش نسبت به اخراج دانش آموز از آن مدرسه اقدام کند.

در بدترین شرایط و در صورتی که تشخیص داده شود دانش‌آموزی نظم آموزشی و تربیتی را به هم می‌زند، با موافقت اداره‌ آموزش و پرورش مربوط در نوبت اول از حضور در مدارس منطقه یا ناحیه آموزشی مربوط و برای نوبت دوم تا مدتی که اداره‌ کل آموزش و پرورش استان تعیین کند، از حضور در کلیه‌ مدارس محروم می‌شود و از اولیای او خواسته می‌شود که تعلیم و تربیت فرزند خود را بیرون از مدرسه بر عهده گیرند.

نکته مهم و مثبت موجود در آیین‌نامه اجرایی مدارس درباره اطلاع دادن تخلف دانش‌آموز به اولیا، این است که این آیین‌نامه در تبصره ذیل ماده ۷۹ تاکید کرده: «در مواردی که لازم است ولی دانش‌آموز در جریان تخلف فرزندش قرار گیرد، باید قبلاً حساسیت‌های ولی بررسی و آن‌گاه با روش مناسب او را در جریان رفتار فرزندش قرار داد.»
البته در این‌که این تبصره تا چه حد اجرا می‌شود تردید وجود دارد. آیا اولیای مدرسه از ویژگی‌های تک‌تک اولیای دانش‌آموزان اطلاع دارند؟ آیا برای فراخواندن ولی دانش‌آموز از قبل تامل و دقت لازم صورت می‌گیرد؟ مثال نقض این ماجرا، یکی از جدیدترین نمونه‌های خودکشی دانش‌آموزان در ایران است که بر اساس روایت پدر دختری ۱۲ ساله در مشهد، او پس از فراخوانده شدن پدرش به مدرسه، خودکشی کرده و پدرش هم خشونت خود را عامل ترس دخترش دانسته است.
نکته مهم دیگر درباره این آیین‌نامه، شرایطی است که برای اعمال تنبیه در مورد دانش‌آموزان پیش‌بینی شده. بر این اساس، ماده ۸۱ تاکید می‌کند: «تنبیه انضباطی باید روشنگرانه و آگاه‌کننده باشد و به شرایط جسمی و روانی، سنی، خانوادگی و اجتماعی دانش‌آموز توجه شود.»

تناسب تنبیه با تخلفی که دانش‌آموز مرتکب شده، مورد توجه قرار گرفته و به درنظر گرفتن ترتیب و تدریج مناسب در اجرای تنبیه و فاصله‌ زمانی بین وقوع تخلف و اجرای تنبیه، اشاره شده است. همچنین گفته شده که در اجرای تنبیه، باید آبروی دانش‌آموز حفظ شود و از تنبیه در حضور جمع جز در موارد ضروری اجتناب شود.

ضمانت اجرای این مواد و تبصره‌ها اما معلوم نیست. به نظر می‌رسد که تنبیه‌های انجام شده در مدارس، اغلب آنی و بدون توجه به شرایط سنی کودکان و نوجوانان و گاه با شدت و خشونت و تحقیرآمیز است: به این معنا که اگرچه در بسیاری از موارد فیزیکی نیست، اما خشونت آن بالاست و تحقیر و بی‌آبرو شدن دانش‌آموز او را با شرایطی پیچیده‌تر از تنبیه بدنی روبه‌رو می‌کند. شرایطی که با معیارهای ظاهری قابل مشاهده و اندازه‌گیری هم نیست.

چه کسی تخلف گزارش می‌دهد؟

بخش مهم دیگری که در این آیین‌نامه وجود دارد، وظایف مدرسه در ارتباط با مقررات انضباطی است. بر اساس این آیین‌نامه، مدیر مدرسه موظف است که به وقوع تنبیه بدنی در مدرسه حساس باشد و به همکاران خود درباره ممنوعیت تنبیه بدنی تذکر دهد و در صورت مشاهده‌ تخلف، مراتب را جهت اطلاع و اقدام لازم به اداره‌ آموزش و پرورش منطقه گزارش دهد.

به استناد بند۲ ماده ۸ « قانون رسیدگی به تخلفات اداری» اگر کارمندی در انجام وظایف محوله، قوانین و مقررات مربوطه را از روی عمد یا ناآگاهی نادیده گرفته و نقض کند، مرتکب تخلف اداری شده و قابل تعقیب در هیأت‌های رسیدگی به تخلفات اداری است. بنابراین اگر معلم یا هر یک از مسوولان مدرسه مبادرت به تنبیه بدنی دانش‌آموزان یا سایر تنبیه‌هایی که طبق ماده ۷۷ آیین‌نامه، ممنوع شده کنند، مرتکب تخلف اداری شده‌اند و والدین دانش‌آموز می‌توانند موضوع را با طرح شکایت به هیأت‌های رسیدگی به تخلفات اداری کارکنان، مستقر در هر وزارت‌خانه اعلام و پیگیری کنند.

همچنین  براساس ماده ۱۹«قانون رسیدگی به تخلفات اداری»، «چنانچه تخلف کارکنان دولت به گونه‌ای باشد که با یکی از مصادیق مجرمانه ذکر شده در قوانین جزایی مطابقت کند، علاوه بر پیگیری در هیأت‌های رسیدگی به تخلفات اداری باید برای رسیدگی به جنبه کیفری موضوع مراتب به مراجع قضایی ذی صلاح ارسال شود.»

بر اساس همین قانون، مسوولیت حسن اجرای مقررات و ضوابط در هر یک از دستگاه‌های اجرایی بر عهده بالاترین مقام اجرایی است و مدیرانی که تخلف کارمند تحت امر خود را به مراجع ذی‌صلاح گزارش نکنند، خود مرتکب تخلف اداری شده‌اند. این به آن معناست که مدیران مدارس وظیفه اصلی را در گزارش‌دهی و پیگیری تخلف معلمان یا دیگر اعضای کادر مدرسه در زمینه تنبیه بدنی دارند؛ وظیفه‌ای که آن هم با سهل‌انگاری مدیران روبه‌روست و برخی از آن‌ها با اغماض و لاپوشانی تخلفات روی داده در مدارس، در این تخلفات مشارکت می‌کنند یا کار را به جایی می‌رسانند که جبران نتایج آن ناممکن می‌شود.

نکته قابل توجه دیگر، بی‌اطلاعی بسیاری از معلمان از وجود این آیین‌نامه و جزییات آن است. در گزارش‌های منتشر شده آمده که بسیاری از معلمان از این آیین‌نامه آگاه نیستند و آموزشی دراین زمینه به آن‌ها داده نشده است. بسیاری تنها نامه‌ای را امضا کرده‌اند که موارد جزئی در آن نیامده است.

چه کسی اطلاع‌رسانی می‌کند؟

آگاه سازی دانش‌آموزان از شیوه‌های تنبیهی، نکته دیگری است که در این آیین‌نامه آمده. ماده ۸۵  مدیر مدرسه را موظف می‌کند که با همکاری معلمان، مربیان و شورای دانش آموزان، وظایف دانش‌آموزان و چگونگی تشویق‌ها و اجمالی از تنبیه‌های پیش‌بینی شده در این آیین‌نامه را به تناسب سن و فهم دانش آموزان و به اقتضای شرایط، به آنان آموزش دهد.

ماده ۸۳ این آیین‌نامه هم می‌گوید که تنبیه و تشویق اعمال شده و نتیجه آن در رفتار دانش‌آموز باید در دفتر انضباطی دانش‌آموزان درج شود و در تعیین نمره‌ انضباط وی مورد توجه قرار گیرد اما تبصره همین ماده می‌گوید که سوابق تخلف و تنبیه دانش‌آموز در پایان هر سال تحصیلی امحا خواهد شد تا سابقه‌ نامناسبی برای دانش‌آموز باقی نماند.

با وجود چنین تاکیدهایی اغلب دانش‌آموزان از مواردی که می‌تواند منجر به تنبیه شود اطلاع قبلی ندارند یا آن‌چه که سبب تنبیه آنها می‌شود، سلیقه‌ای و ایدئولوژیک است. دانش‌آموزان گاه به خاطر نحوه پوشش یا همراه داشتن وسایل خاص، کتاب یا مجله غیردرسی یا تاخیر در رسیدن به مدرسه با مجازات‌های فیزیکی و غیرفیزیکی سختی روبه‌رو می‌شوند که عواقب جبران‌ناپدیری بر آینده تحصیلی و شخصیت آنها دارد.
ثبت سوابق انضباطی به شکل نمره انضباط اغلب دانش‌آموزان را با اضطرابی روبه‌رو می‌کند که در دوره‌های مختلف تحصیلی همراه نمره انضباط با او می‌ماند.