کنوانسیون برن، پیوستن یا نپیوستن؟

قانون حمایت از حقوق مولف از قدیمی‌ترین قوانین عصر حاضر و جزو موضوعاتی است که با زندگی روزمره مردم ارتباط دارد. مفهوم و تعریف حقوق مولف، امری جدید نیست و نخستین بار در عصر رنسانس در شمال ایتالیا مورد بحث قرار گرفت. در سال 1474 در ونیز قانونی به ثبت رسیده و اجرا شد که نخستین قانون در این زمینه به شمار می‌رود. بر اساس این قانون، افرادی که چیزی را اختراع می‌کردند، حق استفاده انحصاری از دستاوردهای مالی و تجاری آن اثر را داشتند. با این حال، این قانون منحصر به شهر ونیز بود.

عاملی که باعث تصویب این قانون شد، اختراع ماشین تحریر توسط گوتنبرگ در سال 1440 بود، به طوری که با ثبت و تکثیر گسترده آثار فکری و نوشتاری، بحث استفاده مولف از حقوق اثری که خلق کرده مطرح شد.

بعدتر در دوره انقلاب صنعتی بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیدند که قوانینی را برای حفظ حقوق صاحبان اثر وضع کنند. نخستین اقدام جدی برای تصویب قانون حمایت از حقوق مولف در سال 1883 و نشست پاریس صورت گرفت. اشکال قانونی که در آن سال وضع شد این بود که حق مولف و صاحب اختراع را تنها در محدوده مرزهای کشورها به رسمیت می‌شناخت و جنبه جهانی نداشت. سه سال بعد و در سال 1886 معاهده برن به تصویب رسید که تکمیل‌کننده توافق پاریس بود. توافق‌نامه پاریس تنها حقوق صاحبان اختراعات را مورد حمایت قرار داده بود ولی در نشست برن، دامنه این حقوق گسترش یافت تا شامل آثار ادبی و هنری نیز شود.

قانون حمایت از حقوق مولف در واقع حق استفاده از تمامی حقوق مادی و معنوی یک اثر قابل مشاهده را به صاحب آن اثر داده و تمامی آثار مکتوب، اختراعات، محصولات هنری، آرم‌ها و نشان‌ها و ... را در بر می‌گیرد. قانون آمریکا، موارد زیر را شامل قانون کپی‌رایت می‌داند:

ـ آثار ادبی

ـ آثار موسیقی و اشعار آنها

ـ آثار نمایشی و موسیقی به کار رفته در آنها

ـ آثار بدون صدا مانند پانتومیم و رقص

ـ آثار گرافیکی، مجسمه‌ها و آثار مصور

ـ انیمیشن‌ها و تمامی آثار سمعی و بصری

ـ صداهای ضبط شده

ـ آثار معماری

علیرغم این‌که تصویب قانون مذکور و بعدتر تکمیل آن در سال‌های و دهه‌ها بعد ناشی از نیازی در جامعه بوده، اما قانون کپی رایت هنوز هم محل بحث و مناقشه است. بسیاری از کشورها به کنوانسیون جهانی حمایت از حقوق مولف نپیوسته‌اند و معتقدند که قانون کپی‌رایت عملا تبدیل به ابزاری در دست سرمایه‌داران تبدیل شده که با توسل به آن مبالغ کلانی را برای استفاده از آثار تولید شده در کشورهای غنی طلب کنند. عدم توانایی کشورهای جهان سوم در پرداخت هزینه‌های مالی حق استفاده از آثار عملا باعث می‌شود روند انتقال علم و تکنولوژی به این کشورها بسیار کند و چه بسا متوقف شود.

در مقابل، حامیان پیوستن به قانون جهانی کپی‌رایت معتقدند که پیوستن به این قانون به شکل کلی باعث پیشرفت بشر می‌شود، چرا که با اهتمام به این قانون در واقع از صاحب یک اثر یا اختراع حمایت می‌شود و این روند باعث می‌شود ابتکارها، آثار و اختراعات دیگری تولید شود و در نهایت پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای جوامع حاصل شود.

در ایران نخستین بار در سال 1348 قانون وضعیت حفظ حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار هنری به تصویب رسید که بر اساس آن، تمامی حقوق آثاری که از راه دانش و ابتکار پدید می‌آید متعلق به صاحب آن اثر است. علیرغم گذشت نزدیک به نیم قرن از وضع این قانون، هنوز هم مشکلات زیادی در راه اجرای آن وجود دارد. هر چند ایران در سال 1380 به کنوانسیون مادرید برای ثبت علایم (لوگو) ملحق شد، ولی هنوز مایل به پیوستن به کنوانسیون برن در حمایت از کپی‌رایت نیست.

با توجه به بحث‌های موافق و مخالف پیوستن به کنوانسیون جهانی کپی‌رایت و همچنین تغییراتی که قوانین جهانی در عصر اینترنت کرده، در این شماره از مجله حقوق ما به موضوع کپی‌رایت پرداخته‌ایم.

کامبیز غفوری در مطلبی با عنوان «قلب روح کپی‌رایت: یک تاریخچه» به مفهوم کپی‌رایت و تاریخ و روندی که منجر به تصویب قوانین مختلف در این زمینه شد و همچنین به قانون کپی‌رایت در آمریکا و قانون معروف سونی بونو پرداخته است.

آیدا قجر در مصاحبه با سعید پیوندی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در فرانسه، آسیب‌های اجتماعی عدم رعایت کپی‌رایت و نبود ساز و کارهای محدودکننده را بررسی کرده است.

نعیمه دوستدار در گزارشی با عنوان «کپی‌رایت اسلامی، فقط برای مصرف داخلی» حق مولف در اسلام و نگاه شرعی و فقهی به آن را واکاوی کرده است.

آرش بهمنی در مطلبی با عنوان «نرم‌افزار، متن‌های باز یا بسته» با نگاهی به قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، به استدلال مخالفان پیوستن به قانون کپی‌رایت پرداخته است.

در یادداشت حقوقی این شماره با عنوان «ایران، جزیره‌ای متروک در کپی‌رایت» محمد اولیایی‌فرد وکیل پایه یک دادگستری و عضو اتحادیه بین‌المللی وکلا، قانون حمایت از حقوق مولف در ایران را مورد بررسی قرار داده است.