ایران جزیره‌ای متروک در کپی‌رایت

مالکیت فکری یا مالکیت معنوی به عنوان حقوق قانونی صاحب اندیشه یا ایده یا پدید‌آورنده یک ابزار جدید یا اثر بدیع یا یک نوآوری و ابتکار بی نظیر، شامل مالکیت ادبی و هنری و مالکیت صنعتی می‌شود. کپی رایت که از مباحث حقوق مالکیت ادبی و هنری بوده، حقی است که به موجب آن به پدید‌آورنده اثر ادبی اجازه داده می‌شود که نسبت به انتشار و فروش اثر ادبی، هنری یا علمی خویش تصمیم بگیرد. در واقع کپی‌رایت به صاحب اثر اجازه می‌دهد تا در مورد چاپ یا عدم چاپ اثر ادبی خودش، یگانه مرجع تصمیم‌گیرنده بوده و مانع از تعرض و تصمیم‌گیری غیرمجاز هر شخص نسبت به آن شود .

بنابراین کپی رایت را می‌توان تمهیدی قانونی برای حمایت پدیدآورندگان یا تولید کنندگان آثار ادبی، هنری و علمی به شمار آورد که در تمامی کشورها از جمله ایران مورد پیش‌بینی قرار گرفته است. کپی‌رایت اولین بار در ایران تحت عنوان قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در دی ماه سال 1348 در 33 ماده به تصویب رسید. در این قانون، حقوق مادی و اخلاقی پدید‌آورنده اثر مورد توجه و حمایت قانونی قرار گرفته است. ماده 3 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در این خصوص بیان می‌دارد «حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است».

منظور از حقوق مادی در این قانون در واقع توجه به جنبه اقتصادی اثر است که به حق بهره‌برداری انحصارگرایانه از مزایای اقتصادی و مادی یک اثر تعلق می‌گیرد و دارنده این حق می‌تواند به صورت مستقیم با کپی‌برداری، نشر، اجرا، اجاره، عرضه و ارایه اثر به عموم، پخش و ضبط اثر و تهیه فیلم و استفاده از پاداش و جایزه آن یا به صورت غیر مستقیم از طریق حق تبدیل و ترجمه اثر، امتیازهای مالی اثر را استیفا و دیگران را از تعرض نسبت به آن منع کند. حقوق مادی البته قابل انتقال است. در واقع  پدید‌آورنده اختیار دارد از منافع مالی اثرش شخصا بهره‌برداری کرده یا استفاده از آن را به غیر واگذار کند. بنا بر این مطابق ماده 5 قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان؛ کلیه حقوق مادی پدید‌آورنده، قابل انتقال به غیر است و این قابلیت به موجب قرارداد و یا از طریق ارث و وصیت منتقل می‌شود.

حمایت قانونی از حقوق مادی اما محدود به زمان معینی است که مطابق ماده 12 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، این مدت سی سال از تاریخ مرگ صاحب اثر است. عده ای دلیل این محدودیت را استفاده عموم و امکان دسترسی جامعه به اثر تلقی می‌کنند و عده دیگری فایده‌گرایی، نفی انحصارطلبی، منافع جامعه ، ایجاد زمینه رقابت، تشویق و ترغیب پدید‌آورندگان این آثار را مبنای حمایت کوتاه مدت می‌دانند. برخی دیگر نیز با توسل به مفهوم دانش جمعی به این شکل که پدیدآورنده به دانش جمعی چیزی افزوده است، تا تقسیم منافع به لحاظ مرور زمان پذیرفتنی باشد، دلیل این محدودیت را توجیه می‌کنند.

علاوه بر حقوق مادی، حقوق اخلاقی پدید‌آورنده اثر نیز در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مورد توجه و حمایت قرار گرفته است . این حقوق که مرتبط با شخصیت پدیدآورنده اثر است در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان تحت عنوان «حقوق معنوی» مطرح شده که به موجب آن کلیه اشخاص در به رسمیت شناختن مالکیت اخلاقی مؤلف و انتساب آن به وی ملزم هستند، بدون این که حق تجاوز به تمامیت اثر یا بخشی از آن داشته باشند. بنا بر این می‌توان قلمرو حقوق اخلاقی را شامل حق انتساب اثر به پدیدآورنده آن، حق حرمت و تمامیت اثر، حق تصمیم‌گیری، حق عدول و حق استرداد دانست. بدین ترتیب در پناه این قانون، اثر فکری از هر نوع تغییر، تبدیل، نقص اثر که موجبات ورود لطمه به حیثیت، شرافت و شهرت صاحب آن است، مصون می‌ماند. مطابق ماده 4 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال است.

طبق ماده 2 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، آثاری که باید به لحاظ حقوق مادی و اخلاقی مورد حمایت قرار گیرند عبارتند از: 1ـ کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی، فنی و ادبی و هنری؛ 2ـ شعر، ترانه، سرود و تصنیف به هر ترتیب و روشی که نوشته و ضبط و نشر شده باشد؛ 3ـ اثر سمعی و بصری، به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش رادیو یا تلویزیون، به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛ 4ـ اثر موسیقی، به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛ 5ـ نقاشی، تصویر طرح، نقشه جغرافیایی ابتکاری، خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر ترتیب و روشی به صورت ساده یا تزیینی به وجود آمده باشد؛ 6ـ هر گونه پیکره (مجسمه)؛ 7ـ اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان؛ 8ـ اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد؛ 9ـ اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقش قالی و گلیم؛ 10ـ اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور)، میراث فرهنگی و یا هنر ملی پدید آمده باشد؛ 11ـ اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکاری داشته باشد؛ 12ـ هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل، پدید آمده باشد .

البته برخورداری آثار مذکور از حقوق مادی و اخلاقی مشروط به رعایت برخی ضوابط و قواعد خاص است که از سوی دارنده اثر صورت می‌گیرد. این شرایط را می‌توان شامل موارد زیر دانست:

1ـ اصیل و ابتکاری بودن اثر، به این معنی که اثر حاصل ابتکارعمل و مظهر شخصیت پدید‌آورنده باشد و به طور مستقل و شخصا توسط پدید‌آورنده تهیه شده باشد و نو بودن آن از لحاظ نوعی ضروری نیست؛

2ـ محسوس بودن شکل اثر، یعنی اثر باید به مرحله عینیت و ظهور برسد و نمایان شود، بنا بر این کپی‌رایت از هیچ گونه ایده و برنامه‌ای که به عرصه ظهور نرسیده و اجرا و نمایان نشده باشد، حمایت نمی‌کند؛

3ـ اعلان مشخصات و ثبت اثر. در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، سخنی از لزوم اعلان مشخصات به میان نیامده است. همچنین ثبت اثر مطابق ماده 21 نیز اختیاری است. با این حال مزیت انجام این شرط به لحاظ انتساب اثر به مالک آن یا جلوگیری از چاپ و انتشار آن اثر از کانال‌های قانونی است. بنا بر این هرچند طبق ماده 21 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، ثبت اثر برای تعقیب کیفری متخلفان ضروری نیست؛ اما با رعایت این شرط، دست کم در موارد بروز اختلاف و اقامه دعوی در دادگاه، انتقال بار اثبات دعوی بر عهده طرف دیگر خواهد بود، همچنین سرعت وصول به حق و تعیین زمان شروع حمایت‌ها و نیز اثبات تقدم زمانی در مورد دو اثر مشابه دارای اهمیت است که دستیابی به موارد صرفا با ثبت اثر محقق می‌شود.

4ـ مشروعیت اثر، یعنی اثر از حیث شرعی خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشند. بنا بر این آثار فکری توهین‌آمیز یا مستهجن در پرتو حمایت قانون‌گزار قرار نمی‌گیرند؛ بلکه تولید این آثار فی‌نفسه دارای مجازات است. البته این شرط در قوانین مربوط به حق مؤلف مورد تصریح قرار نگرفته؛ ولی از آن‌جا که بنای قانون‌گزار بر حمایت از منافع و مصالح اجتماعی بوده و دولت نیز پاسدار ارزش‌های جامعه است، بنا بر این اثری که برخلاف نظم و مصلحت جامعه باشد، خود به خود از دایره حمایت‌های قانونی خارج می‌شود

5ـ چاپ، پخش، نشر یا اجرای اثر برای نخستین بار در ایران. این شرط که در ماده 22 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان تصریح شده، فقط برای حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده است و الاّ حقوق اخلاقی پدیدآورنده بدون رعایت این شرط نیز قابل حمایت است.

البته قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان دارای ضمانت اجرایی کیفری است. طبق این قانون، هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به ‌نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد.

هم‌چنین هر کس بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ و پخش و نشر کند به حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال محکوم‌ خواهد شد. هر گونه تغییر یا تحریف در اثرهای مورد حمایت این قانون و نشر آن بدون اجازه پدیدآورنده یا عدم درج نام پدیدآورنده و مشخصات چاپ‌خانه‌ها و بنگاه‌ها، کارگاه‌ها و اشخاصی که به چاپ یا نشر یا پخش یا ضبط و یا تکثیر اثرهای مورد حمایت می‌پردازند و نیز سوء استفاده از نام و عنوان و نشانه ویژه‌ای که معرف اثر است، طبق این قانون مجازات حبس از سه ماه تا یک سال را در پی خواهد داشت .

به لحاظ شریعت نیز اگر چه در زمان شارع این نحو از مالکیت به اقتضای زمان وجود نداشت؛ اما از نظر فقهای معاصر کپی رایت، به عنوان مالی که عمومات حرمت مال شامل آن می‌شود، شناسایی شده است .

نتیجه

قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 ماهیتاً جنبه سرزمینی دارد؛ یعنی حمایتی که به موجب این قانون به حق مؤلف اعطا شده، فقط در قلمرو کشور ایران قابل حصول است. به همین لحاظ است که یک ایرانی می‌تواند از آثار چاپ شده در خارج از کشور نسخه‌برداری یا آن‌ها را ترجمه کند، بدون اینکه مالک آن بتواند نسبت به اقدام او در محاکم ایرانی طرح دعوی کند. هم‌چنین برعکس، تولیدات و اثرات ایرانی نیز در خارج از کشور بدون اینکه حقوق پدیدآورنده ایرانی در نظر گرفته شود مورد نسخه‌برداری یا ترجمه قرار می‌گیرد . البته طرح جبران خسارت از باب مسوولیت مدنی برای مالک اثر فکری به هر حال متصور است. در هر حال تا زمانی که ایران کنوانسیون برن را امضا نکرده و به این پیمان به عنوان مرجع اصلی حمایت از کپی‌رایت در عرصه بین‌المللی ملحق نشود، جزیره‌ای متروک در کپی‌رایت خواهد بود .

منابع:

1ـ صالحی، جواد؛ کپی‌رایت و تعامل آن با مالکیت فکری، تعالی حقوق،

2ـ صفایی، حسین؛ مالکیت ادبی و هنری و بررسی قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان،

نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی.

3ـ ساعد وکیل، امیر؛ حمایت از مالکیت فکری در سازمان جهانی تجارت و حقوق ایران، انتشارات مجد، تهران.

4ـ کاتوزیان، ناصر؛ دوره مقدماتی حقوق مدنی، اموال و مالکیت، نشر دادگستر، تهران.

5ـ عبادی، شیرین؛ حقوق ادبی و هنری، نشر چشمه، تهران.