زبان سامی؛ از سیاست نابودسازی تا رسمیت قانونی

در شمالی‌ترین نقطه‌ی اروپا، سامی‌ها زندگی می‌کنند. سامی‌ها که بومی شمال کشورهای فنلاند، نروژ، سوئد و شمال غربی روسیه هستند، زبانی جدا از زبان‌های فنلاندی، نروژی، سوئدی و روسی دارند. زبان سامی از خانواده‌ی زبان‌های اورالی محسوب می‌شود و به شاخه‌ی بالتو ـ فینیک این خانواده‌ی زبانی، نزدیک است.

زبان سامی خود به دو قسمت بزرگ سامی غربی و سامی شرقی تقسیم می‌شود که هر کدام زیرشاخه‌هایی دارند و برخی از سخن‌گویان به این زبان‌ها، ممکن است زبان گروه دیگر را به راحتی متوجه نشوند. این امر بیشتر به دلیل ایجاد مرزهای سیاسی و تدابیر محدودکننده‌ی پیشین از جانب حکومت‌ها در کشورهایی بود که سامی‌ها در آن زندگی می‌کردند.

۹ زیرشاخه‌ از زبان سامی زنده است که تنها شش مورد از آن‌ها چارچوب ادبی و نوشتاری دارند. سه مورد دیگر، در حال انقراض‌اند و تنها معدودی از سالمندان قادر به تکلم آن‌ها هستند. از میان شش زبان سامی که از نظر نوشتاری و ادبی نظام‌مند هستند، سامی شمالی در شمال فنلاند، سوئد و نروژ رایج است و بیشترین تعداد گویش‌ور را دارد؛ در واقع، سه چهارم از سامی‌ها به این زبان تکلم می‌کنند. سامی لوله و سامی جنوبی در شمال سوئد و نروژ به‌ترتیب، ۱۵۰۰ و ۵۰۰ تن گویش‌ور دارند. در شمال فنلاند تنها ۵۰۰ گویش‌ور به زبان سامی ایناری سخن می‌گویند. بخش اعظمی از ۵۰۰ گویش‌ور سامی اسکولت نیز در فنلاند سکونت دارند؛ اما گویش‌وران سامی کیلدین عمدتاً در شبه‌ جزیره‌ی کولا واقع در شمال شرقی روسیه زندگی می‌کنند و شمار آن‌ها زیر هزار نفر تخمین زده می‌شود.

سه زبان پیته سامی، اومه سامی و تر سامی، با گویش‌ورانی بین ۱۰ تا ۵۰ نفر در معرض انقراض فوری هستند.

الفبای نوشتاری اغلب زبان‌های سامی، لاتین است اما گویش‌روان سامی کیلدین با توجه به قرار داشتن درون مرزهای سیاسی روسیه، از الفبای نوشتاری سیریلیک استفاده می‌کند.

سامی‌ها که قدیمی‌ترین بومیان شمال اروپا هستند، تنها گروه اتنیکی در اسکاندیناوی محسوب می‌شوند که تحت حمایت معاهده‌های بین‌المللی برای حراست از بومیان قرار گرفته‌اند. آنان دهه‌ها از سیاست‌های همگون‌سازی (آسیمیلاسیون) فرهنگی دولت‌ها در کشورهای محل سکونت خود رنج برده‌اند و کوتاه‌زمانی است که حقوق فرهنگی و زبانی آن‌ها به عنوان یک اقلیت، در برخی از این کشورها کمابیش به رسمیت شناخته شده است.

دوران طلایی قوانین برابری‌خواهانه در اسکاندیناوی

پس از قرن‌ها سرکوب فرهنگی و زبانی، در نیمه‌ی دوم قرن بیستم و با اوج گرفتن مطالبات برابری‌خواهانه در اروپای شمالی، دوران طلایی تلاش برای حفظ فرهنگ و زبان سامی آغاز شد.

نروژ از جمله کشورهایی بود که در قرن نوزدهم، سعی در همگون‌سازی اقلیت‌هایی چون سامی‌ها و کْوِن‌ها داشت (زبان کْوِن Kven یکی دیگر از شاخه‌های زبان‌های فینیک است و در شمال نروژ گویش‌ورانی دارد). حکومت نروژ در آن زمان زبان‌های مذکور را در مدارس و ادارات دولتی ممنوع کرده و نام شهرهای آنان را به نام‌های نروژی تغییر داده بود.

از دهه‌ی ۱۹۷۰ گویش‌وران سامی و کْوِن کم‌کم اجازه یافتند تا از زبان‌های خود استفاده کنند و آن را در مدارس به کودکان‌شان آموزش دهند.

از دهه‌ی ۱۹۸۰ میلادی تلاش‌ها در نروژ برای وضع قوانین مربوط به حقوق سامی‌زبانان نتیجه داد. در بند a از ماده ۱۱۰ قانون اساسی نروژ که در سال ۱۹۸۸ بدان افزوده شد، آمده است: «وظیفه‌ی مقامات کشور است تا شرایطی را ایجاد کنند که سامی‌ها بتوانند زبان، فرهنگ و شیوه‌ی زندگی خود را حفظ کنند و توسعه دهند.»

بخش مربوط به «شیوه‌ی زندگی» در بسیاری از کشورهای اسکاندیناوی برای سامی‌ها به رسمیت شناخته شده است. گوزن‌داری که شغل سنتی سامی‌ها به شمار می‌رود، تنها در اختیار آنان است و با توجه به نیاز به تسلط بر زمین‌های وسیع و تناقض با حرفه‌ی کشاورزی، به افراد غیر سامی مجوز گوزن‌داری داده نمی‌شود. این مدل گوزن‌داری نیز عمدتاً تنها در لاپلند، محل زندگی سامی‌ها، مجوز دارد.

در نروژ، سامی در ۹ منطقه در کنار زبان نروژی، زبان رسمی محسوب می‌شود و حقوقی برابر با زبان رسمی کل کشور دارد.

زبان سامی در سوئد نیز از سال ۲۰۰۰ به یکی از پنج زبان شناخته‌شده‌ی اقلیت تبدیل شد. از سال ۲۰۱۱ شهرهای بسیاری در سوئد به فهرست اولیه‌ی مکان‌هایی که زبان سامی در آن‌ها رسمی است، افزوده شدند. در دانشگاه‌های اومه‌او و اوپسالا رشته‌هایی به زبان سامی شمالی ارائه می‌شوند و در دانشگاه اومه‌او، زبان‌های اومه سامی و سامی جنوبی تدریس می‌شوند.

یکی از پیش‌روترین کشورها در به‌رسمیت شناختن حقوق زبانی سامی‌ها، فنلاند است. پارلمان فنلاند در سال ۱۹۹۱ ذیل قانون شماره ۵۱۶ حق سامی‌ها دانست که برای دریافت خدمات از تمامی اداره‌های دولتی، زبان خود را استفاده کنند. حقوق زبانی در این قانون بیشتر معطوف به حق داشتن مترجم بود و حقوق بیشتری را شامل نمی‌شد.

زبان‌های سامی بر اساس طبقه‌بندی بین‌المللی یونسکو در گروه زبان‌های «در معرض خطر» قرار می‌گیرند و از میان زبان‌های سامی رایج در فنلاند، ایناری و اسکولت «در معرض خطر جدی» قرار دارند. در تابستان سال ۲۰۰۲ زبان سامی به فهرست برنامه‌ی کمک به زبان‌های در معرض خطر جدی از جانب کمیسیون اروپایی اضافه شد.

قانون مربوط به زبان سامی در سال ۲۰۰۳ همراه با قانون عمومی زبان‌ها در فنلاند بازبینی شد (۲۰۰۳/۴۲۳). قانون جدید مربوط به زبان سامی از سال ۲۰۰۴ اجرایی شد و هدف‌اش این بار اطمینان از رعایت حقوق سامی‌ها طبق قانون اساسی برای توسعه‌ی فرهنگ و زبان‌شان بود.

تمامی زیرشاخه‌های زبان سامی که در فنلاند گویش می‌شوند ـ سامی شمالی، سامی اسکولت و سامی ایناری ـ ذیل قانون مذکور به رسمیت شناخته می‌شوند.

بنابراین، زبان سامی از سال ۲۰۰۴ در مناطق انونتکیو، ایناری، سودان‌کوله و اوتسیوکی، تبدیل به زبان رسمی شد و در کنار دو زبان فنلاندی و سوئدی در این مناطق، از تمامی حقوق یک زبان رسمی ـ از جمله تابلوهای شهری، خدمات اداری، تحصیلی و امثال آن‌ها ـ برخوردار است. در فنلاند، آموزش سامی، آموزش به زبان سامی، ارتباطات کلامی، ادبی و آثار مکتوب، اغلب به زبان سامی شمالی صورت می‌گیرند.

سامی‌ها در فنلاند پارلمان مستقل دارند و سیاست‌های فرهنگی و زبانی خود را طبق حقوقی که قانون به رسمیت شناخته و دولت مرکزی موظف به اجرای آن است، تنظیم می‌کنند.

در میان چهار کشوری که سامی‌ها در آن‌ها زندگی می‌کنند، زبان سامی در روسیه کم‌ترین حقوق قانونی را دارد. سامی‌های شبه‌جزیره‌ی کولا که در زمان جنگ سرد به دلایل سیاسی از گذر آزاد میان مرزهای شوروی با اسکاندیناوی محروم بودند، برای دهه‌ها از سایر سامی‌زبانان دور افتادند. در دهه ۱۹۹۰ این تماس مجدداً برقرار شد و گویش‌وران سامی کیلدین توانستند با سایر اقوام سامی آمد و شد داشته باشند.

در زمان شوروی، برخی دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه لنینگراد (سن پترزبورگ کنونی) رشته‌ی تحصیلی زبان سامی را ارائه می‌دادند و پژوهش‌های مرتبط با آن، بخشی از برنامه‌ی انستیتو زبان‌های شمالی این دانشگاه بود. سامی اکنون در دانشگاه مورمانسک روسیه تدریس می‌شود، اما از سطح تدریس فراتر نرفته است. در مقایسه با قوانین مترقی فنلاند، سوئد و نروژ؛ قوانین روسیه هنوز حقوق قابل ملاحظه‌ای را برای سامی‌ها جهت حفظ زبان و فرهنگ‌شان، به رسمیت نشناخته است.

در مدارس نیز، تنها در روستاهایی چون لوووزرو روسیه که بخش عمده‌ای از سامی زبانان در آن حضور دارند، زبان سامی کیلدین تدریس می‌شود. البته آموزش به زبان روسی است.

سامی‌ها امیدوارند تا با هم‌بستگی و تلاش‌های فرهنگی و سیاسی هماهنگ، بتوانند حقوقی مشابه با آن‌چه سامی‌ها در فنلاند، سوئد و نروژ دارند، برای اعضای این گروه اتنیکی در روسیه نیز به ارمغان آورند.