سوئد و تجربه آموزش به همه زبان‌های مادری

در میان کشورهایی که آموزش زبان مادری در‌ آنها یک حق آموزشی محسوب می‌شود، سوئد چهره خوش‌نامی است. مشاوران بهداشتی و تربیتی این کشور، خانواده‌ها را تشویق می‌کنند که آموزش زبان مادری را پس از مهاجرت متوقف نکنند، بلکه در خانه و محیط خصوصی هم‌چنان به زبان مادری تکلم کنند و نگران زبان سوئدی نباشند، چون کودک با شروع کودکستان و مدرسه، زبان سوئدی را تمام و کمال خواهد آموخت. تسلط بر هر زبان غیر از  زبان سوئدی، یک توانایی برای فرد دو زبانه به حساب می‌آید.

بر همین اساس، در سیستم آموزش و پرورش سوئد هم بر آموزش زبان مادری تاکید ویژه‌ای می‌شود. آموزش و پرورش سوئد معتقد است که زبان مادری برای هویت و عزت نفس کودک اهمیت بسیار زیادی دارد و مبنای قدرت یادگیری اوست. این اعتقاد وجود دارد که زبان مادری باعث می‌شود کودک زبان دوم و سایر ماده‌های درسی را بهتر بیاموزد.

بر مبنای همین باور، هدف از آموزش زبان مادری آن است که دانش‌آموز به شیوه مطلوبی در مدرسه درس بخواند و هم‌زمان هویت و مهارت دو زبانه بودن خود را گسترش دهد. این کار باید به صورتی انجام شود که پیشرفت فردی دانش‌آموز تأمین و عزت نفس او تقویت شود.

از سال ٢٠٠٠ تا کنون، تعداد دانش‌آموزانی که در سوئد حق برخورداری از آموزش زبان مادری خود را دارند، دو برابر شده است. امروزه شمار این دانش‌آموزان به ۲۰ درصد کل شاگردان مدارس می‌رسد؛ یعنی حدود ٢٠٠ هزار دانش‌آموز در سوئد طبق قانون، حق آموزش زبان مادری خود را دارند.

اين حق در هفت سال اول تحصيل در مدارس دولتی قابل مطالبه‌ است. هدف از اعطای اين حق کمک به‌ رشد دوزبانی دانش‌آموزان با هويت دوفرهنگی است.

چه کسی حق دریافت آموزش زبان مادری را دارد؟

کسانی که زبان مادری سرپرست‌شان سوئدی نیست، طبق قانون سوئد این امکان را خواهند داشت که آن زبان مادری را بیاموزند. تنها شرط این است که آن زبان، زبانی باشد که در خانه به آن صحبت می‌شود و دانش پایه‌ای در آن وجود دارد. زبان‌های اقلیت‌های ملی سوئد از این مقررات مستثنی هستند.

حق استفاده از تدریس زبان مادری هم در مدرسه‌‌ ابتدایی و هم در دبیرستان وجود دارد.

آموزگاران زبان مادری اغلب از ناحیۀ فرهنگی مشابه با دانش‌آموز می‌آیند و دانش قابل قبولی در زبان سوئدی و درباره جامعه سوئد دارند.

برای کودکان کودکستانی، برنامه‌ای برای آموزش زبان مادری وجود دارد که ۶۰ دقیقه در هفته در کودکستان ارائه می‌شود.

تدریس زبان مادری در مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان یک ماده درسی محسوب می‌شود و به مدت ۴۰ یا ۶۰ دقیقه با توجه به اینکه دانش‌آموز در دوره ابتدایی، راهنمایی یا دبیرستان تحصیل کند، تدریس می‌شود.

برای برخورداری از حق حمایت یا آموزش زبان مادری لازم است که زبان مادری یکی یا هر دو والدین یا سرپرست‌های دانش‌آموز سوئدی نباشد و آن زبان برای زندگی روزمره دانش‌آموز به کار برده شود. برای آن‌که کودک بتواند در کودکستان حمایت زبان مادری دریافت کند باید به سن سه سالگی تمام رسیده باشد. البته تامین معلم و مربی مسلط به زبان مادری در دوران کودکستان، اجباری برای کمون‌ها ایجاد نمی‌کند.

اما در دوران ابتدایی وضعیت کمی فرق می‌کند. لازم است که کودک دانش‌آموز، دانش اساسی و پایه‌ای در مورد زبان مربوطه را دارا باشد، معلم مناسب وجود داشته باشد و حداقل پنج دانش‌آموز برای آن زبان ثبت‌نام کرده باشند.

باید به این نکته توجه داشت که شرکت در کلاس زبان مادری داوطلبانه‌ است اما شهرداری‌ها به هر حال مکلفند به‌ همه دانش‌آموزان امکان آموزش زبان مادری را عرضه‌ کنند. البته اگر آموزگار زبان مادری در دسترس نباشد، یا اگر تعداد دانش‌آموزانی که خواستار آموختن آن زبان هستند کم‌تر از پنج نفر باشد، کمون «موظف» به ترتیب دادن آموزش زبان مادری نیست.

درس زبان مادری يا در چهارچوب ساعاتی که‌ برای دروس انتخابی در نظرگرفته‌ شده‌اند، به عنوان آموزش يک زبان اضافی علاوه بر سوئدی و انگليسی ارائه‌ می‌شود يا خارج از ساعات عادی درس روزانه‌ تدریس می‌شود.

راهنمایی تحصیلی و حرفه‌ای به زبان مادری

در عین حال اگر دانش‌آموزی به علت کمبود دانش زبان سوئدی‌ نتواند از کلاس درس به خوبی استفاده کند، حق برخورداری از راهنمایی تحصیلی به زبان مادری خود را دارد.

راهنمایی تحصیلی به زبان مادری، یک اقدام حمایتی است که در آموزشگاه‌های ابتدایی و مدارس هم‌سنگ آن‌ها و نیز در دبیرستان‌ها و دبیرستان‌های ویژه توان‌خواهان ارایه می‌شود.

علاوه بر این، کودکان و نوجوانان تازه‌وارد به سوئد، امکان شرکت در کلاس‌های آمادگی یا آموزش برای تازه‌واردان را دارند. دانش آموزان تازه‌وارد دوره ابتدایی و راهنمایی تحصیل خود را در یکی از مدارس آغاز می‌کنند و برای آموزش دروس مختلف در دوره مقدماتی زبان شرکت می‌کنند.

از آن‌جا که در سوئد بيش از ۱۰۰ زبان مادری وجود دارد، بچه‌هايی که‌ زبان مادری‌شان سوئدی نيست و زبان سوئدی را بلد نیستند، حق اين را دارند که‌ در کلاس درس سوئدی به عنوان زبان دوم شرکت کنند. آن‌ها در اين کلاس‌ها زبان سوئدی را به عنوان وسيله‌ ارتباطی روزمره‌‌ فرا می‌گيرند و هم‌چنين اين امکان را خواهند داشت که‌ به زبان سوئدی در دروس تخصصی کسب دانش کنند. در نمره‌گذاری درس تخصصی ضعف‌ها و اشتباهات زبانی در نظر گرفته‌ می‌شوند. هر کس که‌ سوئدی را نه‌ به عنوان زبان اول، بلکه‌ چون زبان دوم آموخته‌ باشد نيز می‌تواند به دبيرستان و دانشگاه راه‌ يابد.

این بدان معناست که مهاجرانی که زبان سوئدی را کاملا نیاموخته‌اند، می‌توانند به طور موقت دروس تخصصی را به‌ زبان مادری خود بخوانند. اين کار مثلا در مدرسه‌ ابتدايی بين‌المللی گوتبورگ انجام می‌شود.

در اين مدرسه‌ دانش‌آموزان ۵۰ مليت با ۴۵ زبان مختلف آموزش می‌بينند. اين تنوع در گونه‌‌گونی ملیت آموزگاران هم دیده می‌شود؛ ‌ ۶۵ معلم اين مدرسه از‌ ۱۶ مليت متفاوت هستند. پنج معلم زبان مادری که‌ سوئدی را مانند زبان مادری خود صحبت و تدريس می‌کنند و هر کدام يک رشته تخصصی را در دانشگاه‌ خوانده‌اند، در میان معلمين اين مدرسه‌ هستند. در استخدام پرسنل و کادر غيرآموزشی مدرسه‌ هم توجه‌ شده‌ که‌ افرادی از مهاجران حضور داشته باشند.

کار آموزگاران هر هفته‌ يک‌بار از سوی روان‌شناسان، مشاوران امور شغلی، مددکاران اجتماعی و نهادهای فعال در امور کودکان و نوجوانان مورد حمايت قرار می‌گيرد. علاوه‌ بر اين شش بازنشسته‌، دو تا پنج بار در هفته‌ می‌آيند تا به بچه‌ها در امور درسی و غيره‌ کمک کنند.

بر اساس گزارش مجله ‌ NDSارگان سنديکای معلمان آلمان، شماره نوامبر سال ۲۰۰۳، تا این سال ۷۵ درصد دانش‌آموزان خارجی‌تباری که‌ در اين کشور متولد شده‌اند، به دبيرستان راه‌ یافتند. البته از دانش‌آموزان به‌ دبيرستان راه‌ يافته‌ که‌ پس از تولد به اين کشور مهاجرت کرده‌اند، آمارگيری نشده‌ است. اين تعداد از سوئدی‌های راه‌ يافته‌ به‌ دبيرستان که با آمار ۹۵ درصدی به دانشگاه راه می‌یابند کم‌تر است، اما همين آمار ۷۵ درصدی نشان می‌دهد‌ راهی که اين مدرسه‌ برای کمک گرفتن از زبان مادری در پیش گرفته درست است.

با این حال چالش‌هایی هم در این نمونه نسبتا موفق سوئدی وجود دارد. بررسی‌هایی که در رادیو و تلویزیون ملی سوئد انجام شده، نشان می‌دهد که بیش از نیمی از این دانش‌آموزان خارجی‌تبار، از حقوق خود در زمینه آموزش زبان مادری آگاه نیستند و اختلاف زیادی در میان کمون‌های مختلف این کشور در سطح آموزش زبان مادری وجود دارد. یعنی امکانات آموزش زبان مادری در برخی کمون‌ها بیشتر و در برخی کمتر است. به همین دلیل است که نیمی از شاگردان، در کلاس‌های آموزش زبان مادری خود شرکت نمی‌کنند. با تمام این نواقص، همچنان هر کودکی که مدرسه را در سوئد آغلز کند، با این پرسش در فرم ثبت نام مدرسه روبه‌روست که زبان پدر و مادر او در خانه چیست و می‌خواهد کدام زبان را به عنوتن زبان مادری در مدرسه یاد بگیرد؟ پرسشی که در بسیاری از کشورهایی کهن چند زبان در آنها وجود دارد، امکان مطرح شدن ندارد.