با تولد حقی به نام «حق تعیین سرنوشت ملتها» در دوران استعمارزدایی، رفراندوم استقلال در جهان به رسمیت شناخته شد، هرچند پرمناقشه و مورد بحث. از دهه ۱۹۵۰ همهپرسیهای زیادی برگزار شد که در آن ملتها در مورد استقلال یا باقی ماندن در چارچوب کشور مادر تصمیم گرفتند. جز دوران استعمارزدایی، دوران فروپاشی شوروی هم یکی از نقاط اوج رفراندومهای استقلال در تاریخ است. همهپرسیهایی هم در قرن ۲۱ برای استقلال برگزار شده است. گاهشمار برخی رفراندومهای استقلال در تاریخ معاصر:
نیجر ۱۹۵۸
رفراندوم نیجر در ۲۸ سپتامبر ۱۹۵۸ برگزار شد. در این رفراندوم مردم نیجر رای به پذیرش قانون اساسی جمهوری پنجم فرانسه دادند و به این ترتیب رأی به باقی ماندن در کشورهای وابسته به فرانسه در چارچوب « جامعه فرانسوی» (Communauté française). اگر مردم نیجر در این رفراندوم رأی به نپذیرفتن قانون اساسی فرانسه میدادند، معنی آن اعلام استقلال فوری از فرانسه و خودمختاری در قلمرو این کشور نیجر بود. در این همهپرسی تنها ۳۷ درصد مردم شرکت کردند و ۷۸ درصدشان، یعنی ۳۷۲ هزار نفر رای به باقی ماندن در چارچوب فرانسه دادند.
آفریقای جنوبی ۱۹۶۰
در رفراندوم ۵ آگوست ۱۹۶۰ آفریقای جنوبی از مردم پرسیده شد: «آیا اتحادیه آفریقای جنوبی باید به وضعیت خود به عنوان تحت حاکمیت انگلیس پایان دهد و به یک حکومت مستقل با ساختار جمهوری تبدیل شود؟». رایدهندگان باید به این سوال با «آری» یا «نه» پاسخ میدادند.
نتیجه این رفراندوم به خروج آفریقای جنوبی از «اتحادیه کشورهای مشترکالمنافع» ختم شد (آفریقای جنوبی در سال ۱۹۹۴ دوباره به عضویت این اتحادیه درآمد).
۹۰ درصد از یک میلیون و هشتصدهزار نفر واجدین شرایط در این انتخابات شرکت کردند که ۸۵۰ هزار نفر آنها (معادل ۵۲ درصد) به استقلال از بریتانیا رأی دادند. در ۲۳ ژانویه ۱۹۶۱ هیئت دولت تشکیل جمهوری را تصویب کرد و در ۱۰ می ۱۹۶۱ اولین رئیس جمهوری انتخاب شد.
قرهباغ ۱۹۹۱
یکی از مناقشهبرانگیزترین رفراندومهای استقلال، همهپرسی قرهباغ است که در ۱۰ دسامبر ۱۹۹۱ در جمهوری آذربایجان -از جمهوریهای وابسته به شوروی آن زمان- برگزار شد. ۹۹/۸۹ درصد شرکتکنندگان به استقلال از آذربایجان آری گفتند و اقلیت آذربایجانی ساکن این منطقه همهپرسی را تحریم کردند، چیزی حدود ۲۰ درصد جمعیت. پارلمان و دولت (در آن زمان همچنان وابسته به شوروی) آذربایجان با این رفراندوم مخالفت کردند و از دادستان خواستند علیه برگزارکنندکان همهپرسی اعلام جرم کنند و شرایط امنیتی و بعدها جنگی بر کوههای قرهباغ حاکم شد. مشروعیت این رفراندوم به دلیل وضعیت بد امنیتی ساکنین آذری منطقه و تحریم نسبتا گسترده، از نظر جامعه جهانی پذیرفته نشد و نهایتا فقط سه کشور آبخازیا، اوستیای جنوبی و ترانسنیستریا کشوری به نام جمهوری قرهباغ را به رسمیت شناختند.
اکراین ۱۹۹۱
اول دسامبر ۱۹۹۱ رفراندوم استقلال اکراین برگزار شد. اکثریت ۹۲/۳ درصدی در این همهپرسی رأی به استقلال این کشور دادند. در پی انقلاب اکتبر در روسیه (۱۹۱۷)، در دسامبر ۱۹۱۸ جمهوری سوسیالیستی اکراین تشکیل شد که در ۱۹۲۲ به یکی از چهار جمهوری اصلی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیسی تبدیل گشت. در دوران شوروی، اکراین از استقلال نسبی برخوردار بود، هرچند در نهایت تمام تصمیمهای مهم در مسکو گرفته میشد. همزمان با اصلاحات گورباچفی، جنبشهای ملی در جمهوریهای وابسته به شوروی -از جمله در اکراین- فرصت ظهور پیدا کردند و با فروپاشی شوروی، در بهار ۱۹۹۰ سه جمهوری در بالکان (لیتوانی، لتونی و استونی) اعلام استقلال کردند که با مقاومت مسکو و تحریم روبرو شدند. گرجستان، ارمنستان و مولداوی هم در این زمان برای استقلال تلاش میکردند. در جولای ۱۹۹۰ رهبر جمهوری اکراین که هنوز وابسته به شوروی بود، اعلام خودمختاری کرد. گورباچف تصمیم گرفت تفاهمنامه جدیدی با دولتهای خودمختار امضا کند. در ۱۹ آگوست ۱۹۹۱، یک روز قبل از امضای این تفاهمنامه، در مسکو کودتایی برای برکناری گورباچف به راه افتاد که هم شکست خورد و هم به تسریع روند فروپاشی شوروی کمک کرد. بعد از این کودتا جمهوریهای وابسته (از جمله اکراین) که به خودمختاری در چارچوب شوروی راضی شد بودند، به تشکیل دولت مستقل روی آوردند. در ۲۴ آگوست ۱۹۹۱ پارلمان اکراین اعلام کرد که رفراندوم استقلال باید برگزار شود. اما تا قبل از برگزاری رفراندوم، اتحاد جماهیر شوروی تقریبا فروپاشیده بود و خیلی از جمهوریها قبلا جدا شده بودند. با توجه به فروپاشی شوروی، در اکراین درواقع هیچ آلترناتیوی جز استقلال وجود نداشت، چیزی که با همراهی رسانهها -که به شدت از استقلال حمایت میکردند- به رأی بالا به جدایی انجامید. در برگه رای رفراندوم ۱ دسامبر ۱۹۹۱ سوال شده بود: «آیا از اعلام استقلال اوکراین حمایت میکنید؟ -بله، حمایت میکنم؛ -خیر، حمایت نمیکنم.»
بیش از ۳۱ میلیون نفر در این رفراندوم شرکت کردند. بعد از اعلام نتایج، در همان سال ۶۴ کشور دنیا استقلال اکراین را به رسمیت شناختند.
کبک کانادا ۱۹۹۵
رفراندوم ۱۹۹۵ کبک دومین همهپرسیای بود که در آن از مردم سوال شد آیا میخواهند استان کبک از کانادا جدا و به یک دولت مستقل تبدیل شود یا نه. انتخابات در ۳۰ اکتبر ۱۹۹۵ برگزار شد. نتیجه انتخابات خیلی نزدیک بود: ۹۱ درصد واجدین شرایط در انتخابات شرکت کردند، ۵۰/۵۸ درصدشان رأی نه به جدایی دادند و ۴۹/۴۲ درصدشان رأی آری. از جمله اقلیت انگلیسیزبان کبک به شدن با جدایی این ایالت با اکثریت فرانسهزبان مخالف بودند. کبک بخشی از کانادا ماند، اما با خودمختاری خیلی زیاد.
مونتهنگرو ۲۰۰۶
در ۲۱ می ۲۰۰۶ رفراندومی که قرار بود در مورد استقلال جمهوری مونتهنگرو از دولت مشترک صربستان و مونتهنگرو تصمیم بگیرد، برگزار شد. از ۴۱۹ هزار نفری که در این همهپرسی شرکت کردند، ۲۳۰ هزار و ۶۶۱ نفر رأی به استقلال دادند، تنها ۴۹ صدم درصد بیش از ۵۵ درصد. اتحادیه اروپا اعلام کرده بود که تنها در صورتی که بیش از ۵۵ درصد مردم به استقلال رأی بدهند، همهپرسی مشروع خواهد بود. سوم ژوئن همان سال پارلمان مونتهنگرو استقلال رسمی را اعلام کرد. صربستان در ابتدا از به رسمیت شناختن دولت مستقل مونتهنگرو خودداری کرد. دولت صربستان چندی بعد مونتهنگرو را به عنوان کشوری مستقل به رسمیت شناخت.
سودان جنوبی ۲۰۱۱
در رفراندوم استقلال سودان جنوبی که از ۹ تا ۱۵ ژانویه ۲۰۱۱ طول کشید، مردم منطقه جنوب سودان در مورد این تصمیم گرفتند که جزوی از کشور سودان باقی بمانند یا از آن جدا شوند و دولت مستقل تشکیل دهند. بنا به نتایج رسمی ۹۹ درصد شرکتکنندگان به استقلال رأی دادند. به عبارتی سه میلیون و۸۰۰هزار نفر طرفدار جدایی بودند و تنها ۴۵ هزار نفر طرفدار باقی ماندن در چارچوب کشور سودان. از ۹ ژوئیه ۲۰۱۱ کشور سودان جنوبی مستقل شد. در ابتدا ایالات متحده و اتحادیه اروپا نتیجه این همهپرسی را نپذیرفتند و اسرائیل از معدود کشورهایی بود که به سرعت سودان جنوبی را به رسمیت شناخت. اما نهایتا با پذیرش این همهپرسی از سوی کشور مادر (سودان)، جمهوری سودان جنوبی به عنوان یکصد و نود و ششمین کشور جهان کشور به رسمیت شناخته شد.
کریمه ۲۰۱۴
رفراندوم وضعیت کریمه در ۱۶ مارس ۲۰۱۴ در منطقه خودمختار جمهوری کریمه متعلق به اکراین برگزار شد. در پی اعتراضات موسوم به یورومیدان در اکراین و بعد هجوم نظامی روسیه به کریمه در فوریه ۲۰۱۴، وضعیت در کریمه بحرانی شد و روسیه سعی کرد این منطقه را به خود ملحق کند. بنا به نتایج رسمی ۸۳ درصد واجدین شرایط در این رفراندوم شرکت کردند که ۹۶ درصد آنها معادل یک میلیون و ۲۳۳ هزار نفر رأی به جدایی کریمه از اکراین و پیوستن آن به روسیه آن دادند.
یک روز پس از برگزاری این همهپرسی، پارلمان جمهوری کریمه بهطور رسمی اعلام استقلال کرد و خواهان پیوستن به روسیه شد.همان روز روسیه نیز جمهوری کریمه را به عنوان کشوری مستقل به رسمیت شناخت. کشورهای غربی این رفراندوم و نتیجه آن را محکوم کردند، اما به دلیل حق وتوی روسیه، شورای امنیت قطعنامهای علیه آن صادر نکرد.
اسکاتلند ۲۰۱۴
در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱ اسکاتلندیها برای تصمیم به جدایی یا ماندن در چارچوب بریتانیا پای صندوقهای رأی رفتند. ۵۵/۳ درصد به استقلال رأی نه دادند و ۴۴/۷ درصد هوادار جدایی بودند. ۸۵ درصد مردم در انتخابات شرکت کردند. پس از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، دولت اسکاتلند بر این باور است که رفراندوم استقلال از بریتانیا باید دوباره برگزار شود. ۲۸ مارس ۲۰۱۷ پارلمان اسکاتلند به برگزاری دوباره همهپرسی جدایی اسکاتلند از بریتانیا رای مثبت داد.
کاتالونیا ۲۰۱۷
دولت محلی کاتالونیا برای یک اکتبر رفراندوم استقلال از اسپانیا تدارک دیده است. رفراندوم یکی از قولهای اصلی احزاب برنده انتخابات بود. دولت اسپانیا با این رفراندوم شدیدا مخالف و معتقد است در قانون اساسی این کشورهیچ شکلی از همهپرسی برای استقلال بخشی از کشور پیشبینی نشده است. دولت اسپانیا همچنین این حق را برای خود محفوظ میداند که در صورت اصرار دولت محلی کاتالونیا بر رفراندوم، خودمختاری این منطقه را ملغی اعلام کند. در طرف دیگر جنبش استقلال کاتالونیاست که همهپرسی استقلال را در چارچوب «حق تعیین سرنوشت ملتها» تعریف میکند. رسانهها میگویند مسئله استقلال جامعه کاتالونیا را به شدت دوقطبی کرده است. دولت کاتالونیا اعلام کرده که اهمیتی به نظر دولت مرکزی در مادرید نمیدهد و رفراندوم به هرحال برگزار خواهد شد. دولت محلی بارسلون همچنین گفته که در صورتی که اکثریت شرکتکنندگان در رفراندوم به استقلال رأی بدهد، طی ۴۸ ساعت عملا اعلام استقلال خواهد کرد. پارلمان محلی کاتالونیا هم این نظر دولت را بهعنوان قانون تصویب کرده است. دولت اسپانیا دو روز قبل از رفراندوم اعلام کرد که مانع اجرای رفراندوم خواهد شد. دولت مرکزی تصمیم گرفته حریم هوایی بارسلون را در زمان برگزاری رفراندوم ببندد. همچنین تهدید به بازداشت دستاندرکاران رفراندوم کرده. دولت مرکزی در هفته منتهی به رفراندوم دوونیم میلیون برگه رای، ۴میلیون پاکت و ۱۰۰ صندوق رای را توقیف کرد. همچنین چندین رسانه هوادار رفراندوم و استقلال به زور تعطیل و توقیف شدهاند. سه روز مانده به رفراندوم هزاران دانشجو در حمایت از استقلال به خیابان آمدند و رییس دولت محلی کاتالونیا اعلام کرد رفراندوم حتی در صورت بازداشت او برگزار خواهد شد. پلیس محلی کاتالونیا هم اعلام کرده است برخلاف دستور دادگاه اسپانیا، مانع برگزاری رفراندوم نمیشود.