نرخ جان آدمیزاد در ایران، در روزهای پایانی هر سال هجری خورشیدی برای سال بعد از آن تعیین و اعلام میشود.
بر همین اساس غلامحسین محسنی اژهای، معاون اول و سخنگوی سابق قوه قضاییه، روز دوشنبه ۱۲ اسفند ۹۷ دیه یک انسان در ایران را مشروط بر آنکه «مرد» و «مسلمان» باشد، اعلام کرد:
«دیه یک مرد مسلمان برای ماههای غیرحرام در سال ۹۸، ۲۷۰ میلیون تومان تعیین شده که بر این اساس، در ماههای حرام ۹۰ میلیون تومان به این مبلغ اضافه میشود.»
نرخ اعلام شده دیه در سال ۹۷ هجری خورشیدی ۲۳۱ میلیون تومان بود که در سال ۹۸ به ۲۷۰ میلیون تومان رسید.
نرخ جان آدمیزاد در ایران، در روزهای پایانی هر سال هجری خورشیدی برای سال بعد از آن تعیین و اعلام میشود.
بر همین اساس غلامحسین محسنی اژهای، معاون اول و سخنگوی سابق قوه قضاییه، روز دوشنبه ۱۲ اسفند ۹۷ دیه یک انسان در ایران را مشروط بر آنکه «مرد» و «مسلمان» باشد، اعلام کرد:
«دیه یک مرد مسلمان برای ماههای غیرحرام در سال ۹۸، ۲۷۰ میلیون تومان تعیین شده که بر این اساس، در ماههای حرام ۹۰ میلیون تومان به این مبلغ اضافه میشود.»
افزایش دیه در ماههای حرام در ماده ۵۵۵ قانون مجازات اسلامى به این ترتیب تصریح شده است که هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنیٌ علیه هر دو در یکی از چهار ماه حرام یا در «محدوده حرم مکه» واقع شود، خواه جنایت عمدی و خواه غیرعمدی باشد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز افزوده میشود.
ماههای حرام عبارتند از ذیالقعده، ذیالحجه، محرم و رجب.
منابع فقهی در ذکر دلیل حرمت این چهار ماه گفتهاند هدف از این کار ایجاد امنیت برای افرادی بوده است که میخواستهاند به حج بروند یا تجارت کنند و به سلامت به شهر خود برگردند. این سنت، از قبل از اسلام بر جای بوده است.
در این چهار ماه جنگ بهجز برای دفاع باید کنار گذاشته شود و دیه افزایش مییابد.
نرخ اعلام شده دیه در سال ۹۷ اما ۲۳۱ میلیون تومان بود.
طبق ماده ۳۰۰ قانون مجازات اسلامی اما دیه قتل زن مسلمان خواه عمدی یا غیرعمدی باشد، نصف دیه مرد مسلمان است.
اما دیه از کجا میآید و چگونه تعیین و محاسبه میشود؟
دیه از ریشه کلمه «ودی» به معنای راندن و رد کردن است.
بر اساس ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی، دیه مقدر، مال معینی است که در «شرع مقدس» به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است. یعنی دیه آن چیزی است که در مقابل قتل یا زدن آسیب به دیگری به اولیای مقتول یا فرد آسیبدیده پرداخت میشود و از آن در عرف عام به خونبها یاد میشود.
به عبارت دیگر، دیه یا خونبها از قوانین اسلام است و در واقع مال یا پولی است که به دلیل کشتن یک انسان یا نقص عضو او یا صدمه به منافع اعضا (بینایی، شنوایی و ...) به کسی که صدمه دیده یا به بازماندگان او پرداخت میشود.
از بین بردن هر یک از اعضای فرد هر انسان یا هر دو عضو از اعضای زوج، دیه کامل و از بین بردن هر یک از اعضای زوج، نصف دیه کامل آن اعضا را دارد؛ چه آن عضو از اعضای داخلی بدن باشد، چه از اعضای بیرونی.
میزان دیه برای جنایات و تصادفهای جرحی از سوی دادگاه تعیین میشود.
معیار محاسبه نرخ دیه کامل، ارزش ۱۰۰ شتر است. محاسبه دیه در اسلام اما علاوه بر ۱۰۰ شتر، موارد دیگری را هم شامل میشود: ۱۰۰ گاو، ۲۰۰ حلّه (لباس ابریشمی)، هزار گوسفند، هزار دینار و ۱۰هزار درهم.
کسی که به پرداخت دیه محکوم شده باشد، میتواند با اختیار خود یکی از این موارد را انتخاب کند یا اگر طرفین با هم توافق کنند، میتواند رقم توافق شده را بپردازد.
در منابع فقهی دلایل مختلفی برای تعیین این موارد به عنوان معیار دیه گفته شده است که از میان آنها میتوان به در دسترس نبودن پول نقد یا طلا برای همه و در همه جا اشاره کرد. به همین دلیل موارد مختلفی در نظر گرفته شده است تا امکان توافق و پرداخت دیه فراهم شود.
در کنار دیه اما از اَرش هم باید یاد کرد. اَرش نوعی دیه است که در قانون از قبل تعیین نشده است.
بر اساس ماده ۳۶۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۵ بهمن ۱۳۷۳، هر جنایتی که بر عضو کسی وارد شود و شرعا مقدار خاصی به عنوان دیه برای آن تعیین نشده باشد، کسی که مرتکب جرم شده است باید بر اساس شترمرغ ارش بپردازد.
تعیین ارش معمولاً با کارشناسی پزشکی قانونی و رای دادگاه است.
افزایش نرخ دیه با بالا رفتن قیمت شتر ایرانی
در ایران اما شترهای ایرانی تعیینکننده نرخ پایه دیه انسان هستند.
آنچه به عنوان دلیل این امر مطرح شده است این است که چون شتر در بین موارد دیگر قیمت کمتری دارد، به عنوان معیار در نظر گرفته میشود.
با گران شدن قیمت شتر، نرخ دیه هم افزایش مییابد.
مسئول تعیین نرخ دیه اما رییس قوه قضاییه است.
ذبیحالله خداییان، معاون حقوقی قوه قضاییه در سال ۹۴ گفته بود دستگاه قضایی هیاتی تشکیل داده و نرخ شتر را در تمامی استانها اخذ کرده که به ریاست قوه قضاییه اعلام کند تا بر اساس آن تصمیمگیری و نرخ دیه اعلام شود.
۲۹ دی ماه ۹۴ هم خبرگزاری خانه ملت از قول موسی غضنفرآبادی، عضو وقت کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس نوشت: «قوه قضاییه نرخ دیه را بر حسب قانون و بر اساس تورم و ارزش مواردی که برای دیه مورد نظر واقع شده، تعیین میکند که حداقل آن قیمت شتر است.»
همان زمان، اعظم مؤمنی، وکیل پایه یک دادگستری به خبرگزاری مهر گفت: «در ماده ۲۹۷ قانون مجازات اسلامی معیار برای انتخاب شتر، گاو و گوسفند عبارت است از سلامت حیوان، بیعیب بودن و این که خیلی هم لاغر نباشد. همه ساله مناقشهای در میان است که دولت همیشه به نوعی خواستار رعایت نرخ تورم در تعیین میزان دیه و کاهش درصد رشد قیمت شتر است.»
این وکیل دادگستری از تلاش شرکتهای بیمه برای پایین نگه داشتن نرخ دیه خبر داد و گفت این شرکتها اقدام به واردات شتر و پرورش آن کردهاند تا بتوانند با پایین آوردن و متعادل کردن قیمت شتر، مانع افزایش نرخ دیه شوند تا با افزایش حق بیمه و عدم استقبال مشتریان برای استفاده از صنعت بیمه و کاهش سود مواجه نشوند.
دیه یا وجهالمصالحه؟
رقمی که به عنوان دیه اعلام میشود اما لزوما همان رقمی نیست که در پروندههای قتل از سوی خانواده مقتول خواسته میشود و در موارد بسیاری، اولیای دم طلب دیههایی به مراتب بیشتر میکنند. قانون نیز این راه را نبسته است و مشکلی بر سر راه این خواسته نیست.
یک کنشگر مدنی در داخل ایران که خواسته است نامش فاش نشود، در اینباره میگوید: «موضوع دیه گرچه در جریان از بین رفتن یا آسیب دیدن یک انسان مورد توجه است اما در موارد منجر به قتل در واقع تبدیل شده است به وجهالمصالحه. یعنی در واقع عددی است توافق شده بین اولیای دم و خانواده قاتل برای اینکه قصاص انجام نشود. وجهالمصالحهای که متاسفانه هیچ سقفی ندارد.»
بر این اساس مقدار دیههای طلب شده افزایش زیادی نشان میدهد. دیههایی که به چند صد میلیون و گاهی چند میلیارد هم رسیده است.
دی ماه سال ۹۴، فردی که در ۲۲ سالگی در یک نزاع در تهران مرتکب قتل شده بود، با پرداخت دیه دو میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومانی به خانواده مقتول رضایت گرفت.
این فعال مدنی میگوید: «بحث قصاص و دیه از اسلام نشات گرفته و وارد قوانین موضوعه شده است. در آیات قرآن آمده که خانواده اولیای دم نسبت به خانواده قاتل دچار تسلطی خواهند شد که آن را خداوند داده است. بر اساس این تسلط آنها میتوانند قصاص کنند، اما اگر ببخشند بهتر است و همچنین میتوانند دیه بگیرند. در همان آیات آمده است که اگر خواستند دیه بگیرند یا به هر نحوی تسلط خودشان را اجرا کنند بهتر است زیادهروی نکنند. با وجود این در ایران فضا کاملا سلیقهای و احساسیست و هر کسی کار خودش را میکند. قانون اما با سلیقه کار ندارد چرا که عدد دیه مشخص و دقیق است و هر سال اعلام میشود. اما وقتی که قصاص اتفاق میافتد، قضیه بی در و پیکر میشود.»