سروناز رستگار/ مجله حقوق ما:
پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین اینترنشنال که با پدافند موشکی سپاه سرنگون شد. حقوق بینالملل چه میگوید؟ چه کسی باید پاسخگو باشد؟ پرداخت غرامت به چه صورت است؟
هر چند ابعاد حقوقی این موضوع گستردهتر از ظرفیت یک مجله است، اما در شماره ۱۱۶ مجله حقوق ما تلاش کردیم به برخی از این پرسشها بپردازیم.
این مطلب، مروریست بر جزئیات وقایع در روزهای نخست سرنگونکردن هواپیمای مسافربری اوکراین اینترنشنال.
برای خواندن و دانلود فایل پیدیاف مجله، کلیک کنید
آنچه از ثانیههای آغازین چهارشنبه ۱۸ دیماه آغاز شد، به این سادگیها به پایان نخواهد رسید. نزدیک ۸۰ ساعت شکل گرفتن این روایت طول کشید اما پایانبندی آن به عنوان یکی از مهمترین وقایع سال ۱۳۹۸ به زودی رقم نخواهد خورد.
بازخوانی آنچه از بامداد چهارشنبه ۱۸ دیماه آغاز شد تا نیمههای روز شنبه ۲۱ دیماه ادامه یافت کمک میکند تا فراموش نکنیم.
چهارشنبه ۱۸ دی
رسانهها در ایران نوشتند که از ثانیههای ابتدای این روز بالاترین سطح آمادهباش نظامی یعنی آمادهباش ۳-۳ برای یک سامانه پدافندی جدید تعریف میشود. سامانه موشکهای تور در بیدگنه، ۴۶ کیلومتری تهران؛ برای حفاظت از یکی از تاسیسات مهم سپاه پاسداران مستقر شدند.
ساعت ۱:۲۰ بامداد چهارشنبه؛ عملیات انتقام[1]از قتل قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران با رمز «یا زهرا» آغاز شد.
پنج روز پیشتر، ۱۳ دیماه، قاسم سلیمانی در حمله هوایی[2] به کاروان خودروی او و فرماندهان گروه حشد الشعبی در فرودگاه بغداد کشته شده بود. به گفته وزارت دفاع آمریکا دستور این حمله را دونالد ترامپ، رئیس جمهوری و فرمانده کل قوای این کشور صادر کرده است.
ساعت دو بامداد؛ اولین موشک ایران به پایگاه نیروهای آمریکایی به عین الاسد، ۱۶۰ کیلومتری بغداد، اصابت کرد. حمله موشکی دو ساعت طول کشید و تقریبا هر ۱۵ دقیقه یک موشک به این پایگاه اصابت کرد.
ساعت سه بامداد؛ نخستین اخبار در مورد برخاستن هواپیماهای آمریکایی[3] از پایگاههای خود در امارات و عراق منتشر شد.
ساعت ۴:۴۵ بامداد؛ دستور مسافرگیری پرواز شماره ۷۵۱ هواپیمایی اوکراین به مقصد کییف صادر شد. ۱۶۷ نفر مسافر به گیشه شرکت خدمات فرودگاهی سامان در ترمینال مراجعه کردند و تمامی آنها سوار هواپیما شدند.
ساعت ۵:۱۵ بامداد؛ تهران، فرودگاه امام خمینی- پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بینالمللی اوکراین به مقصد کییف با تاخیر مواجه شد. علت آن سنگینی هواپیما اعلام شد و خلبان دستور تخلیه بار[4] اضافی مسافران را صادر کرد.[5]
ساعت ۶:۰۵ ؛ فرودگاه امام خمینی؛ هواپیما از محل پارک خود خارج و آماده پرواز شد.
ساعت ۶:۱۲ ؛ هواپیما از باند پروازی فرودگاه امام خمینی به پرواز درآمد.
ساعت ۶:۱۴ ؛ اپراتور پدافند با مواجهه با یک شی مشکوک در آسمان، تلاش کرد تا با مرکز عملیات امنیت یا SOC تماس بگیرد اما موفق نشد.[6]
ساعت۶:۱۵؛ اپراتور پدافند تور، تصمیم به شلیک موشک به سمت این هواپیما گرفت و موشک به سمت هواپیما شلیک شد. هواپیما به سمت راست منحرف و به سمت فرودگاه در حال ادامه مسیر بوده است.
ساعت ۶:۱۸؛ هواپیما از رادار اولیه محو شد. کنترلر رادار با توجه به از دست رفتن اطلاعات پرواز اوکراینی به دفعات خلبان را صدا کرد اما پاسخی دریافت نکرد.
ساعت ۶:۱۹؛ در شهریار، محمود آباد خلج آباد، هواپیما سقوط کرد.
ساعت ۶:۴۷ ؛ ابتدا سایت خبری نورنیوز در کانال تلگرامی خود خبر سقوط هواپیما را اعلام کرد.
تنها ساعتی پس از انتشار خبر سقوط هواپیمای اوکراینی در حوالی تهران، گمانهزنیها در مورد دلیل سقوط این هواپیما آغاز شد.
خبرگزاری ایرنا[7] به نقل از رئیس مرکز ارتباطات وزارت راه، آتشسوزی در قسمت موتور هواپیما را دلیل سقوط اعلام کرد. قاسم بینیاز با رد «هر شایعهای» در مورد اصابت موشک به بوئینگ ۷۳۷ شرکت هواپیمایی اوکراینی، گفت: «در صورتی که این حادثه به دلیل اصابت موشک بود، هواپیما در آسمان منفجر میشد اما آتش سوزی در قسمت موتور این هواپیما و تلاش ناموفق خلبان برای کنترل هواپیما منجر به سقوط و فوت تمام سرنشینان آن شد».
ولودیمیر زلنسکی[8] رئیس جمهور اوکراین در اولین واکنش به سقوط هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ متعلق به خطوط هوایی این کشور در حومه تهران تاکید کرد که «از انتشار تئوریهای بیپایه و بدون مدرک در زمینه سقوط این هواپیما باید دوری کرد.» او در عین حال دستور بازگشایی یک پرونده جنایی در این خصوص را صادر کرد.
رضا جعفرزاده[9]، سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری در پاسخ به این سوال که مسائلی که در زمینه آتش گرفتن هواپیما در حین پرواز در فضای مجازی منتشر میشود را تأیید میکنید یا خیر؟ به ایسنا گفت: «هرگونه اظهارنظر درباره علت سانحه منوط به گزارش تیم بررسی سانحهای است که در محل حضور دارند و به محض اینکه گزارشی در این زمینه به دست من برسد، آن را اطلاعسانی میکنیم.»
با همه این تکذیبها، احتمال مورد اصابت قرار گرفتن موشک در شبکههای اجتماعی،همچنان مطرح بود. ابوالفضل شکارچی[10]، سخنگوی ارشد نیروهای مسلح در گفتوگو با خبرگزاری فارس گفت: «در حوزه جنگ روانی امروز باز آمریکاییها تبلیغ کردند که هواپیمای اوکراینی مورد اصابت قرار گرفته است که این هم حرف مضحکی است.»
ابوالفضل شکارچی با تاکید بر اینکه شایعاتی که در خصوص این هواپیما مطرح میکنند کاملا دروغ محض است و هیچ کارشناس نظامی و سیاسی این موضوع را تأیید نمیکند، افزود: «قطعا این موضوع توسط خط نفاق به نفع آمریکاییها دنبال میشود و توطئهای دیگر در حوزه جنگ روانی است.»
ساعات آغاز شب در ایران، جاستین ترودو[11] نخستوزیر کانادا که ۶۳ تن از سرنشینان هواپیما شهروند کشورش بودند، در بیانیهای اطمینان داد که کانادا در این زمینه پیگیر تحقیقات کامل برای روشن شدن دلایل سقوط خواهد شد. آقای ترودو گفت که برای تحقیقات در این زمینه کانادا با شرکای خود در تماس نزدیک است.
پیش از پایان روز، گزارش اولیه[12] حادثه از سوی سازمان هواپیمایی کشوری منتشر شد.
براساس این گزارش، هواپيما دارای ۱۶۷ مسافر و ۹ نفر خدمه پروازی بوده كه تمامي افراد در اين سانحه جان خود را از دست دادند. ۱۴۶ نفر از مسافران دارای گذرنامه ايرانی، ۱۰ نفر دارای گذرنامه افغانستانی، ۵ نفر دارای گذرنامه كانادايی، چهار نفر دارای گذرنامه سوئدی و دو نفر دارای گذرنامه اكراينی و ۹ نفر خدمه پرواز، تبعه كشور اوكراين بودند. فهرست فوق، مربوط به گذرنامهای است که مسافران با آن از مرز فرودگاهیِ جمهوری اسلامی ايران خارج شدهاند.
پنج شنبه ۱۹ دی
بامداد پنجشنبه، ۱۹ دی، کارشناسان اوکراینی برای بررسی حادثه وارد تهران شدند و تنها ساعاتی بعد، دبیر شورای امنیت اوکراین[13]، فرضیه سقوط هواپیما به وسیله موشک تور روسی را به عنوان اولین فرضیه تیم اوکراینی مطرح کرد.
اما عصر همان روز، حسن رضاییفر[14]، رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری گفت موضوع سقوط هواپیمای اوکراینی به دلیل اصابت موشک یا عملکرد پدافند، در جلسه خاصی بررسی و در همان جلسه منتفی اعلام شد.
به گفته او طرحهای پدافند کشور با شبکه پروازی هماهنگ عمل میکند و هیچگونه ناهماهنگی وجود نداشته است. رضاییفر تأکید کرد «طرح موضوع برخورد موشک یا راکت به هواپیما نیز منتفی است، زیرا در این صورت هواپیما در همان لحظه منفجر می شد و قابلیت بازگشت نداشت؛ این درحالی است که خلبان پرواز با هدف کنترل و جلوگیری از سقوط درحال بازگشت به فرودگاه بوده است.»
رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری درباره انتشار عکسی از یک کلاهک موشک منتسب به محلی در اطراف سایت سانحه بوئینگ ۷۳۷ هم گفت: «این عکس را رد میکنیم، زیرا نخستین بار در یکی از سایتهای خارجی و یک توئیت منتشر شد. به عنوان رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری در فضای مجازی، با منتشرکننده آن توییتر صحبت کردم و آنها نیز در وبسایت خود بهطور رسمی اعلام کردند که این عکس را از یک منبع غیرموثق گرفته بودند. در محل سانحه، هیچ قطعهای از موشک پیدا نشده است.»
با این همه رئیس جمهور اوکراین بیکار ننشست و ابتدا با بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا صحبت کرد و با توجه به حضور اتباع بریتانیا در این پرواز از او خواست که کشورش در تحقیقات مشارکت کنند و بعد از آن با حسن روحانی، رئیس دولت جمهوری اسلامی، صحبت کرد.
سیبیاس، نیوزویک و خبرگزاری رویترز در خبری کوتاه[15] به نقل از چند مقامآمریکایی که هویتشان مشخص نیست، نوشتند: «هواپیمای اوکراینی با موشک ساقط شده است.» آنها گفتند که مقامات اطلاعاتی آمریکا توانستهاند رد مادون قرمز دو موشک شلیک شده را بزنند.
سه بعد از ظهر به وقت واشینگتن، دونالد ترامپ[16] رئیس جمهور آمریکا هم در مورد سرنگونی هواپیما واکنش نشان داد و گفت مشکوک است که هواپیمای اوکراینی ساقط شده باشد. آقای ترامپ در جمع خبرنگاران گفت: «ممکن است کسی اشتباهی کرده باشد.»
ساعتی بعد اولین فیلم از لحظه اصابت موشک به هواپیما در یک کانال تلگرامی منتشر شد.
بلافاصله حسامالدین آشنا[17]، مشاور حسن روحانی در توییتی نوشت: «هشدار! به کارگزاران ایرانیتبار رسانههای فارسیزبان هشدار داده میشود از مشارکت در جنگ روانی مربوط به هواپیمای اوکراینی و همکاری با ایرانستیزان خودداری کنند.» این توییت با واکنش بسیاری از روزنامهنگاران و مدافعان آزادی رسانهها مواجه شد. سازمان گزارشگران بدون مرز اظهارات حسامالدین آشنا را محکوم کرد.[18]
همان شب علی عابدزاده[19]، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری با حضور در برنامه گفتوگوی ویژه خبری، فرضیه اصابت موشک به هواپیما را رد کرد اما همزمان جاستین ترودو[20]، نخست وزیر کانادا رسما ایران را به شلیک موشک به هواپیمای مسافربری متهم کرد. او اعلام کرد، منابع اطلاعاتی مختلفی دارد که مشخص میکنند، هواپیما با موشک ایرانی ساقط شده است.
ترودو همچنین گفت: «تحقیقات جامع بینالمللی باید در محل حادثه انجام شود و مقامات ایرانی هم تا به اینجا نشان دادهاند که متوجه حساسیت این موضوع هستند.»
جمعه ۲۰ دی
نیمه شب، سخنگوی دولت[21] بیانیهای در رد ادعاهای آمریکا صادر کرد. در بند ۵ این بیانیه آمدهبود: «امروز به روش کاملا حسابشده و شناختهشده در عملیات روانی به نقل از یک منبع آگاه از پنتاگون که خواسته نامش فاش نشود خبر اصابت دو موشک به هواپیمای اوکراینی را با آب و تاب در رسانهها منعکس کرده است. در آینده که مشخص شد این ادعای دروغ عاری از حقیقت است. هیچ کس مسئولیت این دروغ بزرگ را بر عهده نخواهد گرفت.»
دقایقی بعد عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه نشان داد که آن شب بسیاری از اعضای دولت حسن روحانی بیدار ماندهاند. در بیانیه وزارت خارجه ایران[22]، از نخست وزیر کانادا و هر دولتی که اطلاعاتی در این خصوص دارد درخواست شد که این اطلاعات را در اختیار کمیته بررسی سانحه قرار دهد.
به گفته علی ربیعی، سخنگوی دولت جمهوری اسلامی، صبح جمعه نتیجه تحقیقات ستاد کل نیروهای مسلح به پایان رسیده و مشخص شده که موشک توسط واحد پدافندی سپاه به هواپیما شلیک شده است.
حدود ساعت ۴ بعد از ظهر وزیر امور خارجه اوکراین[23] اعلام کرد اطلاعات مهمی را در خصوص این سانحه از آمریکا دریافت کرده است. همزمان خبر رسید که حسن روحانی از نتیجه تحقیقات ستاد کل نیروهای مسلح مطلع شد و دستور برگزاری جلسه فوری شورای عالی امنیت ملی را صادر کرد.
علی ربیعی[24]، سخنگوی دولت جمهوری اسلامی در نشست خبری روز دوشنبه ۲۳ دی خود تأکید کرد: «هیچ یک از مقامات دولت از جمله شخص رئیسجمهور تا عصر روز جمعه از علت اصلی سقوط هواپیما که همان آتش پدافند غیرعمدی خودی بوده مطلع نبودند.»
خبرگزاری فارس[25] در خبری مدعی شد که نتیجه تحقیقات در مورد هواپیمای اوکراینی فردا مشخص خواهد شد و شبکه سه سیما مستندی به نام نبرد امواج[26] را پخش میکند. این مستند به پدافند هوایی ایران از زمان جنگ تحمیلی تاکنون و اهمیت آن از لحاظ استراتژیک برای دفاع در برابر حملات هوایی میپردازد.
شنبه ۲۱ دی
ساعت ۷:۰۴ صبح ستاد کل نیروهای مسلح[27] در بیانیهای اعلام کرد هواپیمای اوکراینی به دلیل خطای انسانی مورد اصابت موشک قرار گرفته است.
براساس این بیانیه، «در ساعات پس از انجام عملیات موشکی، پرواز های جنگی نیروهای آمریکایی پیرامون کشور افزایش یافته و برخی اخبار نیز از مشاهده اهداف هوایی به سمت مراکز راهبردی در کشور به واحدهای دفاعی واصل و اهداف متعددی در برخی صفحات رادار مشاهده شد که موجب حساسیت بیشتر در مجموعههای پدافند هوایی گردیده است.»
در نتیجه به نوشته بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح، «در چنین شرایط حساس و بحرانی، پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی حرکت نموده و در هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار میگیرد که در این شرایط بر اثر بروز 'خطای انسانی و به صورت غیر عمد'، هواپیمای مذکور مورد اصابت قرار گرفته است.»
منابع:
[1] https://tinyurl.com/vpsuk8x
[2] https://www.bbc.com/persian/iran-50979264
[3] https://tinyurl.com/ttvqvvt
[4] https://tinyurl.com/ub42qt8
[5] https://tinyurl.com/ub42qt8
[6] https://tinyurl.com/utbws84
[7] https://tinyurl.com/rbh5g6s
[8] https://tinyurl.com/svpbalg
[9] https://tinyurl.com/sfwwmve
[10] https://tinyurl.com/r8vdnmz
[11] https://www.bbc.com/persian/iran-51029798
[12] https://tinyurl.com/se6uqsa
[13] https://tinyurl.com/wguwrw5
[14] https://tinyurl.com/vw5pno2
[15] https://tinyurl.com/yx8dy7e2
[16] https://www.bbc.com/persian/iran-51051063
[17] https://twitter.com/hesamodin1/status/1215335614540918784?s=20
[18] https://twitter.com/RSF_persan/status/1215388209200488448
[19] https://tinyurl.com/qpz6myc
[20] https://tinyurl.com/yx8dy7e2
[21] https://tinyurl.com/t97msfx
[22] https://tinyurl.com/r4kdpwl
[23] https://tinyurl.com/yxybfew4
[24] https://tinyurl.com/teeta95
[25] https://tinyurl.com/qlw9xvn
[26] https://tinyurl.com/qtdbs5u
[27] https://tinyurl.com/t87uenv