قصاص به نوعی از مجازات اشاره دارد که در آن، فرد محکوم مطابق با آسیبی که به قربانی وارد کرده، از آسیب بدنی تا قتل، مورد تلافی قرار می‌گیرد. قصاص نفس حکمی است که در قانون مجازات اسلامی جدید حفظ شده و برای قتل عمد صادر می‌شود. در این روش، دولت مسئولیت اعدام را بر روی شانه‌های خانواده قربانی قرار می‌دهد. احکام اعدام قصاص همچنین برای مجرمان نوجوان اعمال می‌شود، زیرا طبق شریعت اسلام، سن مسئولیت کیفری دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال قمری است. علاوه بر این تحت قانون مجازات اسلامی مجازات اعدام بصورت تبعیض‌آمیزی بر اساس جنسیت و مذهب صادر می‌شود. 

علاوه بر نابرابری شهروندان در برابر قانون قصاص، در خصوص نقض رویه عادلانه در این پرونده‌ها نیز گزارش‌های زیادی ارائه شده است. استفاده از شکنجه برای اخذ اعتراف و محاکمات شتاب‌زده، بدون صرف زمان کافی برای انجام تحقیقات مستقل از شاهدان، نمونه‌هایی از آن به حساب می‌آیند.

در سال ۲۰۱۹ قصاص نفس عمده‌ترین اتهام اعدام‌شدگان را تشکیل داده است. برخی از حقایق مربوط به قصاص نفس در سال ۲۰۱۹:

●       اتهام ۲۲۵ نفر از اعدام‌شدگان، قتل عمد بود (۳۷ اعدام بیشتر از  سال ۲۰۱۸)

●       اجرای ۶۵ قصاص نفس (۲۸ درصد کل اعدام‌ها) از سوی منابع رسمی اعلام شده است

●       ۶۸ قصاص نفس تنها در زندان رجایی‌شهر کرج انجام شده است

●      چهار تن از اعدام‌شدگان قصاص نفس را کودک-مجرمانی تشکیل می‌دادند که زمان ارتکاب جرمی که به آن متهم شده بودند، زیر سن قانونی (کمتر از ۱۸ سال) داشتند

●       ۱۵ زن در میان اعدام‌شدگان بودند

●       حکم قصاص ۶ نفر در ملأعام به اجرا درآمده است

اعدام‌های قصاص نفس از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹

طبق گزارش‌های سازمان حقوق بشر ایران، بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹، دست‌کم ۱۴۶۷ نفر با اتهام قتل عمد، قصاص شده‌اند. نمودار زیر نشان می‌دهد که روند اعدام‌ها با حکم قصاص نفس در این دوره چگونه بوده است.

تعداد قصاص نفس‌های اجرا شده بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ نسبت به سال‌های دیگر کم‌تر بوده است اما این آمار در سال ۲۰۱۳ بطور چشم‌گیری افزایش یافت و از آن زمان به بعد، در محدوده‌ای بالاتر باقی ماند. افزایش تعداد اعدام‌ متهمان به قتل عمد (قصاص نفس) در سال ۲۰۱۳ همزمان بود با کاهش نسبی اعدام‌های مربوط به مواد مخدر که در پی بالاگرفتن انتقادهای جامعه بین‌الملل رخ داد. در سال ۲۰۱۹ حکم قصاص نفس دست‌کم ۲۲۵ نفر به اجرا درآمد که این میزان ۱۹٪ بیشتر از سال ۲۰۱۸ است، که در بین ۹ سال گذشته جزو بالاترین‌ها به شمار می‌رود.

زندان رجایی شهر کرج: مکان اصلی اجرای حکم قصاص نفس

توزیع جغرافیایی اعدام‌ متهمان به قتل عمد (قصاص نفس) به طور دقیق در بخش «جنبش بخشش» ارائه خواهد شد. با این حال، مجموعه گزارش‌های سالانه سازمان حقوق بشر ایران نشان می‌دهد که طی پنج سال گذشته، میزان قابل توجهی از این اعدام‌ها، در یک زندان واحد در استان البرز اجرا شده است. زندان رجایی‌شهر کرج (که پیشتر به عنوان گوهردشت شناخته می‌شد)، نه‌تنها محل اجرای بیشترین احکام قصاص است، بلکه احکام اعدام بسیاری از زندانیان سیاسی، بخصوص کسانی است که به احزاب کرد وابستگی داشته‌اند، در این زندان صورت گرفته است. جمهوری اسلامی این احزاب را غیرقانونی می‌داند. در سال ۲۰۱۹ دست‌کم ۶۸ حکم قصاص نفس در این زندان اجرا شده است. این تعداد ۳۰٪ از کل قصاص نفس‌ها و ۲۴٪ از کل اعدام‌ها برای همه اتهامات را شامل می‌شود.

در نمودار بالا تعداد احکام قصاص نفس اجرا شده در زندان‌های استان البرز/تهران از سال ۲۰۱۵ نشان داده شده است. زندان رجایی‌شهر (واقع در استان البرز) زندانی است که در آن غالبا احکام قصاص اجرا می‌شوند. ۶۸ قصاص نفس از ۷۰ قصاص نفس اجرا شده در استان‌های البرز/تهران در زندان رجایی‌شهر کرج بوده است.

در گزارشی که سازمان حقوق بشر ایران به مناسبت روز جهانی مبارزه با مجازات اعدام منتشر کرده، ساعت‌های آخر زندانیان محکوم به اعدام در زندان رجایی شهر کرج شرح داده شده است. 

برخی از پرونده‌های قصاص نفس در سال ۲۰۱۹

اعدام یک زن با مشکلات روانی

در تاریخ ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۹ (۲۶ تیر ۱۳۹۸) خبرگزاری ایرنا از اعدام یک زن ۴۳ ساله در زندان نوشهر خبرداد. این زن به اتهام قتل یک کودک ۵ ساله، به قصاص نفس محکوم شده بود. منابع سازمان حقوق بشر ایران، در نوشهر هویت وی را زهرا صفری‌مقدم عنوان کردند. 

به گزارش ایرنا، زهرا صفری‌مقدم که پرستارِ مادر بزرگِ آن کودک پنج ساله بود، انگیزه قتل را «فشار عصبی» عنوان کرده بود. با این حال، دادگاه، مشکلات روانی زهرا صفری‌مقدم را در نظر نگرفت.

میلاد دُرزاده و رضا سارانی؛ قصاص نفس یا تلافی حمله انتحاری؟

میلاد دُرزاده، ۲۵ ساله، به اتهام قتل عمد به قصاص نفس محکوم شده بود و خانواده‌اش در تلاش بودند تا با پرداخت دیه رضایت شاکیان پرونده وی را جلب کنند تا از اعدام نجات پیدا کند. با این وجود، یک روز پس از حمله انتحاری گروه سنی جیش العدل به اتوبوس سپاه در تاریخ ۱۴ فوریه ۲۰۱۹ (۲۴ بهمن ۱۳۹۷) و کشته شدن ۲۳ نفر از اعضای سپاه، او در زندان ایرانشهر اعدام شد. حکم میلاد دُرزاده در حالی اجرا شد که وی هیچ گونه ارتباطی با این گروه نداشت. 

رضا سارانی، دیگر زندانی سنی مذهب و بلوچی است که با اتهام قتل عمد به اعدام محکوم شده بود و در همان هفته بدون هیچ‌گونه ارتباطی با گروه جیش العدل، خارج از نوبت اعدام شد. به گزارش کمپین فعالین بلوچ، بعلت سکته مغزی، نیمی از بدن رضا سارانی فلج شده بود و او را بر روی ویلچر به پای چوبه دار منتقل کردند.

این اعدام‌ها، امکان استفاده مقام‌های جمهوری اسلامی از مجازات اعدام را برای ایجاد ترس در میان مخالفان، به ذهن متبادر می‌کند.

یک پرونده قصاص: فرزندان علیه مادر

بنا به اطلاع سازمان حقوق بشر ایران، روز ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۹ (۱ مرداد ۱۳۹۸) دو زن به اتهام قتل در زندان ارومیه (استان آذربایجان غربی) به دار آویخته شدند. این دو زن که  آراسته رنجبر و نازدار وطن‌خواه نام داشتند، به اتهام قتل عمد به قصاص نفس محکوم و ۱۵ سال را در زندان سپری کرده بودند.

یک منبع مطلع به سازمان حقوق بشر ایران گفت: «آراسته رنجبر به اتهام قتل همسرش به اعدام محکوم شده بود و فرزندانش شاکیان پرونده وی بودند. و نازدار وطن‌خواه که همسر برادر مقتول بود نیز، به اتهام مشارکت در قتل به اعدام محکوم شده بود».

این بدان معناست که فرزندان مقتول پس از ۱۵ سال زندان، با اعدام مادر و عمه خود موافقت کردند. این‌گونه، دولت فشار قتل یک مادر و عمه را روی شانه‌های فرزندان وارد کرده است. این موضوع می‌تواند پیامدهای جدی روانی داشته باشد و به گسترش خشونت در جامعه کمک کند.

پرونده قصاص: دایی علیه خواهرزاده

در تاریخ ۲۷ آوریل ۲۰۱۹ (۷ اردیبهشت ۱۳۹۸) یک زندانی به نام نورالله زنگنه‌وندی در زندان مرکزی کرمانشاه اعدام شد. این زندانی که حدود ۳۸ سال سن داشت، با اتهام قتل پسردایی خود به اعدام محکوم شده بود و هفت سال را در زندان سپری کرده بود. در این پرونده، دایی متهم شاکی پرونده بود و خواهرزاده خود را در سن ۳۸ سالگی به دار آویخت. این زندانی، پدر دو کودک خردسال بود.

عکس مربوط به نورالله زنگنه‌وندی را  سازمان حقوق بشر ایران برای نخستین بار منتشر کرد.

«قصد کشتن مقتول را نداشتم و تنها او را هل دادم»

قتل عمد در ایران درجه‌بندی نشده است. این امر باعث می‌شود تا هر نوع قتلی که عمدی شناخته شود، فارغ از شرایط وقوع و انگیزه متهم، او را با مجازات مرگ روبه‌رو کند. 

بر اساس گزارش مرکز دموکراسی و حقوق بشر کردستان که به تایید سازمان حقوق بشر ایران نیز رسیده است،  یک زندانی به نام شاهین صمدی،‌ ۳۴ ساله و اهل شهرستان نقده، روز ۴ مه ۲۰۱۹ (۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸) در زندان مراغه اعدام شد. 

شاهین صمدی در جلسه دادگاه گفته بود که قصد وی قتل نبوده و تنها مقتول را هل داده است که در نتیجه سرش به آهن ساختمان خورده و جان خود را از دست داده است. با این‌حال، شاهین به اعدام محکوم شد و دادگاه این موضوع را در نظر نگرفت.

جنبش بخشش

براساس قانون مجازات اسلامی، مجازات قتل، قصاص است و خانواده فرد مقتول می‌توانند تقاضای حکم اعدام داشته باشند. اما آنها می‌توانند به جای اعدام، دیه (خون‌بها) طلب نمایند یا به سادگی بخشش را انتخاب کنند. بدین ترتیب، ترویج بخشش به جای قصاص فرصتی است برای  شهروندان تا بدون عبور کردن از خطوط قرمز حکومت با مجازات اعدام مقابله کنند. در ۴ سال گذشته جنبش بخشش رشد قابل توجهی داشته است. 

سازمان حقوق بشر ایران از سال ۲۰۱۵ اقدام به جمع‌آوری گزارش‌های مربوط به بخشش زندانیان محکوم به قصاص کرده است. گزارش‌های گردآوری شده طی سه سال گذشته نشان می‌دهند که تعداد خانواده قربانیانی که بخشش یا گرفتن دیه (خون‌بها) را انتخاب کردند، بیش از خانواده‌هایی بوده است که اجرای حکم قصاص نفس (اعدام) را انتخاب کردند.

به جهت سادگی ما در بخش بعدی صرف نظر از اینکه تقاضایی برای دیه (خون‌بها) وجود داشته یا خیر، از اصطلاح بخشش استفاده خواهیم کرد.

در سال ۲۰۱۹ تعداد کسانی که بخشش را انتخاب کردند، بسیار بیشتر از کسانی بود که مجازات اعدام را برگزیدند.  گزارش‌ها حاکی از آن است که تعداد موارد بخشش می‌تواند چندین برابر بیشتر از اعداد ارائه شده در این گزارش باشد. 

در نوامبر ۲۰۱۹ (آبان ۱۳۹۸) غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضاییه به خبرنگاران گفت: از آغاز سال جاری (یکم فروردین ۱۳۹۸)  ۳۴۶ فقره از پرونده‌های قتل عمد و قصاص منتهی به گذشت اولیای دم گردید و موضوع قصاص آن‌ها منتفی شد. این نشانه افزایش ۱۵ درصدی در تعداد موارد بخشش نسبت به سال گذشته است.

منبع: سازمان حقوق بشر ایران

نمودارهای زیر براساس گزارش های سازمان حقوق بشر ایران تهیه شده و روند قصاص و بخشش را نشان می‌دهند.

این نمودار نشان دهنده تعداد اجرای احکام قصاص و بخشش در سال ۲۰۱۹ است.

تفکیک ماهانه قصاص و بخشش

قصاص و بخشش: توزیع جغرافیایی

در سال ۲۰۱۹ سازمان حقوق بشر ایران در ۲۸ استان از ۳۱ استان ایران موارد بخشش را ثبت کرده است. در مقابل آن، آمار اجرای حکم اعدام برای قتل عمد (قصاص) از ۲۵ استان گزارش شده است. در بیشتر استان‌ها تعداد موارد بخشش بیشتر از اجرای قصاص بوده است.