سازمان حقوق بشر ایران؛ ۸ اردیبهشت ۱۴۰۰: در سال ۲۰۲۰ قصاص نفس عمدهترین اتهام اعدامشدگان را تشکیل داده و از مجموع ۲۶۷ نفر کل اعدام شدگان، ۲۱۱ نفر با این اتهام به اعدام محکوم شده بودند. دربین اعدام شدگان با اتهام «قتل عمد»، چهار کودک-مجرم و ۸ زن نیز وجود دارد.
قصاص به نوعی از مجازات اشاره دارد که در آن، فرد محکوم مطابق با آسیبی که به قربانی وارد کرده، از آسیب بدنی تا قتل، مورد تلافی قرار میگیرد. قصاص نفس حکمی است که در قانون مجازات اسلامی جدید حفظ شده و برای قتل عمد صادر میشود. در این روش، دولت مسئولیت اعدام را بر روی شانههای خانواده قربانی قرار میدهد. احکام اعدام قصاص همچنین برای مجرمان نوجوان اعمال میشود، زیرا طبق شریعت اسلام، سن مسئولیت کیفری دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال قمری است. علاوه بر این تحت قانون مجازات اسلامی مجازات اعدام به صورت تبعیضآمیزی بر اساس جنسیت و مذهب صادر میشود.
علاوه بر نابرابری شهروندان در برابر قانون قصاص، در خصوص نقض رویه عادلانه در این پروندهها نیز گزارشهای زیادی ارائه شده است. استفاده از شکنجه برای اخذ اعتراف و محاکمات شتابزده، بدون صرف زمان کافی برای انجام تحقیقات مستقل از شاهدان، نمونههایی از آن به حساب میآیند.
در سال ۲۰۲۰ قصاص نفس عمدهترین اتهام اعدامشدگان را تشکیل داده است. برخی از حقایق مربوط به قصاص نفس در سال ۲۰۲۰:
طبق گزارشهای سازمان حقوق بشر ایران، بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، دستکم ۱۶۷۸ نفر با اتهام قتل عمد، قصاص شدهاند. نمودار زیر نشان میدهد که روند اعدامها با حکم قصاص نفس در این دوره چگونه بوده است.
تعداد قصاص نفسهای اجرا شده بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ نسبت به سالهای دیگر کمتر بوده است اما این آمار در سال ۲۰۱۳ بطور چشمگیری افزایش یافت و از آن زمان به بعد، در محدودهای بالاتر باقی ماند. افزایش تعداد اعدام متهمان به قتل عمد (قصاص نفس) در سال ۲۰۱۳ همزمان بود با کاهش نسبی اعدامهای مربوط به مواد مخدر که در پی بالاگرفتن انتقادهای جامعه بینالملل رخ داد. در سال ۲۰۲۰ حکم قصاص نفس دستکم ۲۱۱ نفر به اجرا درآمد که این میزان همچنان جزو بالاترینهای ۱۱ سال گذشته است.
توزیع جغرافیایی اعدام متهمان به قتل عمد (قصاص نفس) به طور دقیق در بخش «جنبش بخشش» در صفحه XX ارائه خواهد شد. با این حال، مجموعه گزارشهای سالانه سازمان حقوق بشر ایران نشان میدهد که طی شش سال گذشته، میزان قابل توجهی از این اعدامها، در یک زندان واحد در استان البرز اجرا شده است. زندان رجاییشهر کرج (که پیشتر به عنوان گوهردشت شناخته میشد)، نهتنها محل اجرای بیشترین احکام قصاص است، بلکه احکام اعدام بسیاری از زندانیان سیاسی، بخصوص کسانی که به احزاب کرد وابستگی داشتهاند، در این زندان صورت گرفته است. جمهوری اسلامی این احزاب را غیرقانونی میداند. در سال ۲۰۲۰ دستکم ۵۴ حکم قصاص نفس در این زندان اجرا شده است. این تعداد ۲۵ درصد از کل قصاص نفسها را شامل میشود.
در نمودار بالا تعداد احکام قصاص نفس اجرا شده در زندانهای استان البرز/تهران از سال ۲۰۱۵ نشان داده شده است. زندان رجاییشهر (واقع در استان البرز) زندانی است که در آن غالبا احکام قصاص اجرا میشوند. ۵۴ قصاص نفس از ۵۷ قصاص نفس اجرا شده در استانهای البرز/تهران در زندان رجاییشهر کرج بوده است.
۲۱۱ مورد اجرای قصاصی که در سال ۲۰۲۰ انجام شد شامل موارد گوناگونی است که در زیر به چند نمونه از آنها اشاره می شود. نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که در اکثر موارد، متهمان از دسترسی به حقوقشان و حق دادرسی عادلانه محروم بودهاند.
احد صالحی در زمان بازداشت مورد اصابت گلوله پلیس قرار گرفت و قطع نخاع شد. وی در دادگاه به قصاص نفس محکوم شد و در حالی که روی صندلی چرخدار نشسته بود، روز ۱۰ اسفند ماه ۱۳۹۸ در زندان مرکزی مشهد به دار آویخته شد.
حمیدرضا اصغرپور ماسوله به اتهام قتل همسر خود بازداشت شده بود. حکم اعدام او بدون مدرک مستدل و علیرغم انکار او صادر شد. به گفته منابع سازمان حقوق بشر ایران، «حمیدرضا اصغرپور ماسوله با مراسم قسامه به اعدام محکوم شده بود. اتهامش قتل زنش بود ولی وجود قتل هم جای شبهه داشت. پزشکی قانونی بار اول نظر به مرگ طبیعی همسر وی داده بود و گفته بود که کبودیهای روی بدن فرد فوت شده بر اثر تلاش برای احیا است که تیم اورژانس انجام داده. ولی بعدا نظرشان را عوض کردند. دادگاه نیز در آخر با مراسم قسامه وی را به اعدام محکوم کرد».
حمیدرضا همراه شش زندانی دیگر روز سوم اردیبهشت ۱۳۹۹ اعدام شد.
یک زندانی که تنها نام کوچکش مشخص است، در تاریخ ۷ اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ یعنی زمانی که ۲۹ سال سن داشت و کارتنخوابی بود، بازداشت شد.
اتهام حمید در زمان بازداشت، سرقت کابل برق در اراک بود اما او در بازجوییها، چندین فقره سرقت و دو مورد قتل را نیز به گردن گرفت و «اعتراف» کرد.
تاریخ دقیق اعدام این زندانی مشخص نشده، اما گزارش رسانههای داخل ایران در مورد اعدام او در زندان قزلحصار کرج، روز تاریخ ۹ اسفند ماه ۱۳۹۸ منتشر شده است.
بر اساس قانون مجازات اسلامی، مجازات قتل، قصاص است. بنابراین، خانواده فرد مقتول میتوانند تقاضای حکم اعدام داشته باشند اما میتوانند به جای اعدام، دیه (خونبها) طلب نمایند یا بخشش را انتخاب کنند.
بدین ترتیب، ترویج بخشش به جای قصاص فرصتی است برای شهروندان تا بدون عبور کردن از خطوط قرمز حکومت، با مجازات اعدام مقابله کنند. در چهار سال گذشته جنبش بخشش رشد قابل توجهی داشته است.
سازمان حقوق بشر ایران از سال ۲۰۱۵ اقدام به جمعآوری گزارشهای مربوط به بخشش زندانیان محکوم به قصاص کرده است. گزارشهای گردآوری شده طی سه سال گذشته نشان میدهند که تعداد خانواده قربانیانی که بخشش یا گرفتن دیه (خونبها) را انتخاب کردند، بیش از خانوادههایی بوده است که اجرای حکم قصاص نفس (اعدام) را انتخاب کردند.
در بخش بعدی، صرفنظر از اینکه تقاضایی برای دیه (خونبها) وجود داشته یا خیر، از اصطلاح بخشش استفاده خواهیم کرد.
همچون آمارهای اعدام، تمام پروندههای بخشش نیز توسط رسانههای رسمی داخل ایران اعلام نشدهاند. در سال ۲۰۲۰ سازمان حقوق بشر ایران بر اساس گزارش منابع خود و اخبار منتشرشده در رسانههای رسمی داخل ایران موفق به شناسایی و ثبت ۶۶۲ مورد بخشش شده است. این در حالی است که موارد بخشش ثبتشده در سال ۲۰۱۹ تعداد ۳۷۴ نفر و در سالهای پیش از آن، زیر ۲۰۰ نفر بوده است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که روند بخشش در ایران روبه افزایش است.
در سال ۲۰۲۰ تعداد کسانی که بخشش را انتخاب کردند، بسیار بیشتر از کسانی بود که مجازات اعدام را برگزیدند. تعداد موارد بخشش میتواند چندین برابر بیشتر از اعداد ارائه شده در این گزارش باشد.
روند رو به افزایش بخشش در ایران با نظرسنجی انجام شده در سپتامبر سال ۲۰۲۰ مطابق است که نشان میدهد اکثر مردم ایران مجازاتهایی غیر از اعدام را برای مرتکبان قتل عمد ترجیح میدهند.
مقامات ایرانی ادعا میکنند که قصاص نفس حق شاکی (خانواده مقتول) است و بیشتر اعدامهای قصاص بنا به درخواست شاکی صورت میگیرند. با این حال، وقتی در نظرسنجی مذکور از آنها سوال شد که اگر یکی از بستگان نزدیک آنها به قتل برسد، چه مجازاتی را برایش روا میدانند، فقط ۲۱.۵درصد پاسخ دهندگان قصاص نفس را انتخاب کردند. بیش از ۵۰ درصد از آنها، مجازاتهای جایگزین مانند حبس طولانیمدت را ترجیح دادند.
این نمودار نشان دهنده تعداد اجرای احکام قصاص و بخشش در سال ۲۰۲۰ است.
نمودار بالا نشان دهنده تفکیک ماهانه اجرای حکم قصاص در مقایسه با بخشش است.
سازمان حقوق بشر ایران موارد بخشش را در ۲۹ استان از ۳۱ استان ایران در سال ۲۰۲۰ ثبت کرده است. در مقابل، آمار اجرای حکم اعدام برای قتل عمد (قصاص) تنها از ۲۴ استان گزارش شده است. در اکثر استانها نیز تعداد موارد بخشش بیشتر از اجرای قصاص بوده است.
نمودار: زندانهایی که در منطقه تهران/ کرج واقع شدهاند بیشترین تعداد موارد بخشش و یا قصاص را در سال ۲۰۲۰ به خود اختصاص دادند.
نمودار: تعداد احکام قصاص نفس اجرا شده در تنها ۲ استان نسبت به بخششها بالاتر بوده است. در باقی استانها، میزان بخشش مساوی یا بالاتر از تعداد قصاصها بود