نقی محمودی؛ مجله حقوق ما: تنبیه در لغت به معنای آگاه کردن، بیدار کردن و تأدیب به معنی ادب آموختن و كيفر است.
نگاهی به لغتنامهها، اطلاعات زیر را در اختیار ما میگذارد:
تأدیب. ادب آموختن کسی را. (منتهی الارب) (تاج المصادر بیهقی) (زوزنی) (ناظم الاطباء). ادب کردن. (تاج العروس) (زوزنی). ادب دادن. (آنندراج). آموختن طریقه نیک. (ناظم الاطباء). تربیت نمودن. (فرهنگ نظام): بوسهل به روزگار گذشته تنگحال بود و خدمت و تأدیب فرزندان خواجه کردی. (تاریخ بیهقی). عتاب و تنبیه و سیاست کردن. (از ناظم الاطباء). بازخواست کردن کسی بر کاری بد برای خواندن وی به حقیقت تربیت. (از اقرب الموارد). عقوبت. مجازات: اگر از کسی گناهی و تقصیری آمدی بهزودی تأدیب نفرمودندی از جهت حق خدمت، اما او را بزندان فرستادندی. (نوروزنامه). همه را به عذبات عذاب تأدیب کرد. (ترجمه تاریخ یمینی).
بنا بر این، تنبیه به عنوان جزا، عذاب، عقوبت، کیفر، گوشمالی، مواخذه، مجازات، ادب، اصلاح، تربیت، فرهیختن، تربیت کردن، ادب کردن و ادب آموختن، در ترادف با تأدیب، استعمال شده است.
متاسفانه، واژه تنبیه در مدارس در تداول و افواه، تنبیه بدنی را به اذهان متبادر کرده است. هر چند که تنبیه صرفا تنبیه بدنی را شامل نمیشود و بیشتر به معنی هشدار، اخطار و به هوش آوردن شخص مورد تنبه است.
گرچه امروزه با تغییر سبک آموزشی مدارس ، استخدام معلمانی با بینش متفاوت از معلمان گذشته و همچنین، توجه بیشتر والدین دانش آموزان به فرزندانشان، موضوع تنبیه بدنی مانند سابق در مدارس رواج ندارد، اما تنبیههای روحی و ارائه مشق شب به عنوان تنبیه نرم همچنان در برخی از مدارس رایج است. به شخصه، هنوز مشقت و عذاب و اذیت در روزهای تعطیل مدارس فراموشم نشده که مجبور بودم شبانه روز، مشق بنویسم و بدین ترتیب تمام طول تعطیل، زهرمارم میشد!
خشونت روحی و جسمی علیه کودکان و نوجوانان، چه در خانه و چه در مدرسه، انواع و اشکال مختلفی دارد و صرفا منحصر به تنبیه بدنی نیست. اعمال این گونه تنبیهات و خشونتها عليه کودکان و نوجوانان دانش آموز، علاوه بر ترک تحصیل و دانش، خود می تواند در چرخهای کور، منشاء ارتکاب جرم در بزرگسالی شود. منشاء اکثر جرائم خشونت بار از سوی جوانان، به اعمال خشونت والدین و معلمان در کودکی و نوجوانی برمیگردد.
این مطلب در شماره ۱۶۸ مجله حقوق ما منتشر شده است
تنبیه دانش آموزان در آئینه آئین نامه انضباطی مدارس
آئیننامه انضباطی دانش آموزان، مشتمل بر ۱۷ ماده و هشت تبصره در پانصد و چهل و چهارمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش ۱۳۷۱/۰۴/۲۵ به تصویب رسیده است. از مزایای این آئیننامه، میتوان به تشویق دانش آموزان موازی با تنبیه آنان اشاره کرد.
موارد تخلف و تنبیه انضباطی دانشآموزان
ماده ۷- تقصیر و سهل انگاری نسبت به انجام وظایف و مندرج در ماده ۲ تخلف محسوب میشود.
ماده ۸- مدیریت، ستاد تربیتی، معاونان، معلمان و مربیان موظفند قبل از اعمال هرگونه تنبیه به وضع موقعیت محصل آگاهی یابند و در جستجوی انگیزه و علت تخلف برآیند و حتی المقدور و با راهنمایی و بر طرف کردن علت، از تنبیه و تکرار تخلف پیشگیری نمایند .
ماده ۹- محصلین متخلفی که سایر راهنماییها و چارهجوییهای تربیتی در آنها مفید و موثر نمیافتد، با رعایت تناسب و ترتیب وجهات مندرج در ماده ۸ مورد تنبیه قرار میگیرند.
۹-۱- تذکر و اخطار شفاهی به طور خصوص
۹-۲- تذکر و اخطار شفاهی در حضور چند نفر از محصلینی که شاهد تخلف بودهاند.
۹-۳- اخطار کتبی و اطلاع به ولی دانش آموز (بدون درج در پرونده او)
۹-۴- اخطار کتبی و اطلاع به ولی دانش آموز (با درج در پرونده او)
۹-۵- اخطار کتبی و تقلیل نمره انضباط (هر مرتبه حداکثر دو نمره و تا هشت نمره، با درج در پرونده او)
۹-۶- اخراج موقت از واحد آموزشی با اطلاع قبلی ولی دانش آموز،حداکثر برای مدت سه روز (در اینگونه موارد با گرفتن تعهد از دانش آموز و ولی او، میتواند به مدرسه بازگردد)
۹-۷- تغییر کلاس، در صورت وجود کلاسهای مکرر (حتی المقدور بدون اعلام علت تغییر به دیگر دانش آموزان)
۹-۸- انتقال به مدرسه دیگر در پایان سال تحصیلی برای مدت یک سال یا بیشتر (در این گونه موارد لازم است وضع تحصیلی و تربیتی و اطلاعات ضروری دیگر که برای تربیت و اصلاح دانش آموز مفید میباشد، به اطلاع مدیریت مدرسه جدید برسد)
۹-۹- انتقال به واحد آموزشی دیگر در طول سال تحصیلی (این اقدام منحصراً به هنگام ضرورت و با صلاحدید موافقت هسته مشاوره منطقه آموزشی خواهد بود)
۹-۱۰- در صورتی که دانش آموزی به علت ناسازگاری و تخلفات مکرر، سه مرتبه از مدرسهای به مدرسه دیگر منتقل شود و به وسیله ستاد تربیتی آخرین مدرسه تشخیص داده شود که نظم آموزشی و تربیتی را بر هم میزند و موجب انحراف و گمراهی دانش آموزان می گردد، تا مدتی که شورای بررسی و مشکلات تربیتی اداره کل آموزش وپرورش استان به استناد دلایل ستاد تربیتی مدرسه و هسته مشاوره منطقه آموزشی معین میکند، از حضور در مدارس محروم میگردد و از اولیاء او خواسته میشود که تعلیم وتربیت و بهسازی رفتار فرزند خویش را بیرون از واحدهای آموزشی بر عهده گیرند و بهتر مراقبت نمایند.
بر اساس ماده ۷۴ این آئیننامه: قصور و سهلانگاری دانش آموزان نسبت به انجام وظایف خود تخلف محسوب میشود. مدیر، شورای مدرسه، معاونان و مربیان موظفاند قبل از اعمال هر گونه تنبیه از وضع و موقعیت محصل آگاهی یابند و در جستجوی انگیزه و علت تخلف برآیند و نسبت به رفع آن اقدام کنند.
مطابق ماده ۷۷ آئیننامه انضباطی مدارس: اعمال هرگونه تنبیه از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی جهت تنبیه ممنوع است، اما برای برخورد با تخلفات احتمالی دانشآموزان، قانون سلسله مراتبی را بر اساس اصول تربیتی تعیین کرده است که برای تنبیه دانشآموزان باید به آن توجه شود.
پس از طی مراحل مذکور و در صورتی که روشهای تربیتی در دانشآموز موثر نباشد، در این صورت ماده ۷۶ آئیننامه انضباطی انواع تنبیه برای دانشآموزان را تعیین کرده است.
بر اساس این ماده: دانش آموزان متخلفی که راهنماییها و چارهجوییهای تربیتی در آنها مفید و مؤثر نمیافتد، با رعایت تناسب به یکی از روشهای زیر مورد تنبیه قرار میگیرند:
تذکر و اخطار شفاهی به طور خصوصی
تذکر و اخطار شفاهی در حضور دانش آموزان کلاس مربوط
تغییر کلاس، در صورت وجود کلاسهای متعدد در یک پایه با اطلاع، ولی دانشآموز
اخطار کتبی و اطلاع به، ولی دانشآموز
اخراج موقت از مدرسه با اطلاع قبلی ولی دانش آموز، حداکثر برای مدت سه روز انتقال به مدرسه دیگر.
همانطور که به صراحت در این ماده و ماده ۷۷ اشاره شده است، تنبیه بدنی و یا هرگونه توهین و تحقیر دانشآموز جایگاهی در اصول تربیتی و آموزشی مدارس نداشته و هیچ کس حق ندارد به استناد تخلف دانشآموزان، اقدام به تنبیه آنها کند.
شایان ذکر است سوابق تنبیه و تخلف دانش آموز در پایان هر سال تحصیلی از بین خواهد رفت تا سابقه نامناسبی برای دانش آموز باقی نماند. البته نتیجه اقدامات در نمره انضباط منعکس میشود.
طبق آئیننامه مذکور مدیر موظف است که با همکاری معلمان، مربیان و شورای دانش آموزی، وظایف دانش آموزان و تنبیهات و تشویقات مقرر در این آئیننامه را به تناسب سن و فهم دانش آموز به او آموزش دهد؛ بنابراین تنبیههای مجاز در قانون عبارت است از تذکر و اخطار شفاهی به طور خصوصی، تذکر و اخطار شفاهی در حضور دانش آموزان کلاس مربوط؛ تغییر کلاس در صورت وجود کلاسهای متعدد در یک پایه با اطلاع، ولی دانش آموز، اخطار کتبی و اطلاع به دانش آموز، اخراج موقت از مدرسه با اطلاع قبلی، ولی دانش آموز به مدت حداکثر سه روز و بالاخره انتقال به مدرسه دیگر.
تنبیه غیر مجاز
تنبیهات غیر مجاز عبارتند از تنبیه بدنی، اهانت و تعیین تکالیف درسی غیر متعارف که به لحاظ تنبیه دانش آموز صورت میگیرد. در ماده ۷۷ آئین نامه اجرایی مدارس در خصوص تنبیه بدنی آمده است: «اعمال هر گونه تنبیه از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی به منظور تنبیه ممنوع است.»
طبق آئیننامه مذکور مدیر مدرسه موظف است ممنوعیت تنبیه بدنی را به اطلاع همکاران خود برساند و نیز بیان کند که در صورت تخلف معلمان از این تکلیف گزارش آن به اداره آموزش و پرورش ارائه خواهد شد. در صورت سرپیچی از این تکلیف، متناسب با اعمال و رفتار فرد متخلف حکم صادر میشود.
علاوه بر مجازات یاد شده، طبق قانون مجازات اسلامی اهانت و توهین، چه از سوی معلم و چه از سوی اشخاص دیگر مستوجب مجازات است.
رسیدگی به تخلف معلمان
یکی از وظایف مدیر مدرسه که در آئیننامه انضباطی مدارس نیز به آن اشاره شده است، توجیه همکاران مدرسه در خصوص شرایط تنبیه دانشآموزان است. بر اساس ماده ۸۲ آئیننامه، مدیر مدرسه موظف است ممنوعیت تنبیه بدنی را تذکر دهد و در صورت مشاهده تخلف، مراتب را جهت اطلاع و اقدام لازم به اداره آموزش و پرورش منطقه گزارش دهد.
در صورتی که یکی از معلمان، مربیان یا یکی از اولیای مدرسه اقدام به تنبیه بدنی یا تحقیر و توهین دانشآموزان کند، مدیر مدرسه موظف است گزارش این اقدام را به آموزش و پرورش منطقه اطلاع دهد، آموزش و پرورش نیز موظف با احضار فرد خاطی به تخلف وی رسیدگی و حکم مقتضی در این خصوص را صادر کند.
مسئولیت کیفری معلم در تنبیه بدنی و توهین به دانش آموزان
اگر معلمی مبادرت به ضرب و جرح دانش آموزی کند، مسئول کیفری رفتار مجرمانه خود است. طبق قانون مجازات اسلامی، مجازات عمومی که در ضرب و جرح عمدی و به تناسب نوع و اهمیت آن، برای اشخاص اعمال میشود، قابل اعمال به معلمین نیز هست. مجازات مقتضی، طبق قانون مجازات اسلامی، پرداخت دیه است. البته با توجه به نوع ضرب و جرح، ممکن است ،حکم قصاص هم صادر شود.
ممکن است معلمی در حین ضرب و جرح نسبت به دانش آموزی، از الفاظ رکیک استفاده نماید، در این صورت به مجازات جرم توهین، محکوم خواهد شد.
طبق ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده) اصلاحی ۱۳۹۹/۰۲/۲۳: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد [مستوجب] جزای نقدی درجه شش خواهد بود.
البته، توهین منحصر به بیان الفاظ رکیک نیست بلکه شامل نوشته، پیام تلفنی، ایمیل و حتی فعل توهینآمیز هم میشود. سوء نیت خاص در جرم توهین، عبارت از قصد تحقیر مجنی علیه. هر چند که ضرب و جرح و توهین به دانش آموزان در حضور سایر دانش آموزان صورت می گيرد ولی علنی بودن توهین، شرط تحقق جرم نیست. همچنین، ملاک توهین آمیز بودن الفاظ رکیک، عرف محلی تعیین شده است.
تنها معلمان نیستند که در سیستم معیوب آموزشی ایران از روز نخست تا به امروز، حق تنبیه کودکان را دارند. بلکه افراد دیگری از قبیل سرپرستان کودکان بیسرپرست، والدین، جد پدری، قیم و وصی هم می توانند، کودک را شکنجه و یا در اصطلاح شسته رفتهی آن «تنبیه» کنند. اگر چه صراحتا به معلمان چنین حقی در قوانین شناخته نشده ولی برای افراد فوق الذکر به صراحت در قانونگذاری ایران، حق و حقوقی شناخته شده است
اعطاء مجوزِ تنبیه بدنی به والدین، جد پدری، قیم، وصی و سرپرست کودکان بیسرپرست
الف- اعطاء مجوز تنبیه کودکان به والدین در قانون مدنی:
ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی، حق و مجوز کلی تنبیه کودکان را به والدین اعطاء کرده است مشروط بر این که تنبیه «خارج از حدود تأدیب» نباشد. ملاک و معیار تادیب خارج از حدود، در این ماده تبین نشده و این که تشخیص این امر بر عهده کدام مرجع و یا شخص قانونی مسئول است.
ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی: هر گاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه میتواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضاییه تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:
۱- اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار
۲- اشتهار به فساد اخلاق و فحشا
۳- ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی
۴ - سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضداخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدیگری و قاچاق
۵ - تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف
مقصود از «تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف» در بند ۵ ماده ی مذکور مشخص نیست. این که تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف، بایستی چند بار اتفاق بیفتد تا کسی دلش به حال کودک تحت تنبیه بسوزد!
ب- اعطاء مجوز تنبیه کودکان به والدین سایر اشخاص در قوانین مجازات:
۱- در قوانین کیفری قبل از بهمن ۵۷:
طبق ماده ۴۲ قانون مجازات عمومی سال ۱۳۵۲، یکی از اعمالی که جرم محسوب نمیشد، اقدامات والدین و اولیاء قانونی و سرپرستان صغار و محجورین که به منظور تأدیب یا حفاظت آنان انجام شود مشروط به اینکه در حدود متعارف تأدیب و محافظت باشد.
طبق مقررات این ماده،نه تنها والدین ،که به دلخواه خود می توانستند هر گونه شکنجه را تحت عنوان «تنبیه» به کودکان خود اعمال کنند، اشخاصی هم که به عنوان سرپرستان کودکان و محجورین تعیین میشدند، حائز چنین حقی بودند.
۲- در قوانین کیفری بعد از بهمن ۵۷:
مقررات ماده ۴۲ قانون مجازات عمومی سـال ۱۳۵۲ عینا در ماده ی ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی، تکرار شده است.
در بخش چهارم قانون مجازات اسلامی در باب شرایط و موانع مسئولیت کیفری ، ماده ی ۱۵۸ به مواردی اختصاص یافته است که ارتکاب رفتاری که طبق قانون جرم محسوب میشود، قابل مجازات نیست. بند ت ماده مذکور اشعار می دارد: اقدامات والدین، اولیای قانونی، سرپرستان صغار و مجانین که به منظور تأدیب یا حفاظت آنها انجام میشود، مشروط بر این که اقدامات مذکور در حد متعارف و حدود شرعیِ تأدیب و محافظت باشد. مقررات این ماده در قانون مجازات قبلی در ماده ۵۸ و اعمالی که جرم محسوب نمیشوند، تقنین شده بود.