حق مرخصی در زندان‌های ایران

ماده ۲۱۳ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها تاکید کرده:« به منظور کمک به تحکیم مبانی و روابط خانوادگی و اجتماعی زندانیان، رفع مشکلات ضروری فردی، خانوادگی و قضائی، بازتوانی اجتماعی و فراهم نمودن زمینه بازگشت مجدد به جامعه و همچنین مشارکت فعال در برنامه‌های اصلاحی، تربیتی، فرهنگی و ورزشی، حرفه‌آموزی و اشتغال، به زندانیان در چهارچوب مواد مربوط به این فصل مرخصی اعطاء می‌گردد.

این گفت‌و‌گو در شماره ۱۶۲ مجله حقوق ما منتشر شده بود

تبصره ـ اعطای مرخصی به زندانیان به عنوان یک حق تلقی نمی‌گردد و برخورداری از آن موکول به رعایت مقررات زندان و کسب امتیازات لازم می‌باشد.» هر چند این تبصره در آیین‌نامه جدید سازمان زندان‌ها حذف شده اما به نظر می‌رسد نگاه دستگاه قضایی به مرخصی زندانیان همچنان بر روال همان قانون است. 

مجله حقوق ما، در همین زمینه با محمدحسین آقاسی  وکیل پایه یک دادگستری و عضو کانون وکلای مرکز، گفت‌و‌گو کرده است.

• به‌نظر شما، چرا در قوانین جمهوری اسلامی، مرخصی به عنوان یک حق برای زندانی در نظر گرفته نشده است؟

در قوانین ما مرخصی برای زندانیان به عنوان یک حق در نظر گرفته شده است اما استحقاق آن، برخورداری از آن و اعمال این حق، مشروط به شرایطی شده که در آیین نامه و قانون مربوطه ذکر شده. از جمله آنها نشان دادن تنبیه، متنبه و یا آگاه شدن از این که کارشان جرم و خطا بوده و در طول مدت محکومیتی که تا آن زمان درخواست شده دارند، نشان می‌دهد این شخص رفتارش و کردارش به نحوی بوده که مقامات زندان می‌توانند تایید کنند که این فرد رو به اصلاح است و استحقاق دریافت و استفاده از این مرخصی را دارد. 

• در تبصره ماده ۲۱۳ آئین نامه اجرایی سازمان زندانی‌ها اما اعطای مرخصی به زندانیان به عنوان یک حق تلقی نشده و برخورداری از آن موکول به رعایت مقررات زندان و کسب امتیازات لازم است. نظرتان در این زمینه چیست؟

ذکر این که حق نیست با آن‌چه که اعمال می‌شود، تفاوت دارد. اگر کسی حق مرخصی رفتن نداشته باشد، خب به او مرخصی نمی‌دهند اما منظور این نیست که بلاقید و مطلقا هر زندانی مجاز نیست که از مرخصی استفاده کند یا آن را مطالبه کند. به همین دلیل در مورد برخی از زندانیان به خصوص زندانیان پرونده‌های سیاسی و امنیتی، مرخصی را از زندانی دریغ می‌کنند. در مورد زندانیان عادی، تقریبا بلا استثنا به زندانی مرخصی تعلق می‌گیرد. حتی در مواردی فرد مرخصی می‌گیرد و در همان زمان مرتکب جرم، مثلا سرقت می‌شود. این نشان می‌دهد که گاهی فردی بدون این که متنبه شده باشد، به مرخصی می‌رود ولی در مورد زندانیان سیاسی، حتی زمانی که تمام شرایط جمع است، بنا به جهاتی به فرد مرخصی نمی‌دهند؛ دقیقا با استفاده از همین عبارت که او متنبه نشده است. 

نهایتا زمانی به فردی اجازه می‌دهند از مزیتی استفاده کند که او را محق بدانند. به اعتقاد من، در این قانون هم اگر از کلمه حق استفاده نشده، در واقع در استفاده از کلمه دقت نکرده‌اند. این حق زندانی است و این حق در بسیاری از موارد رعایت می‌شود. 

در مقررات سازمان زندان‌ها در نظر گرفته شده که هر زندانی بتواند در ماه دو یا سه روز از مرخصی استفاده کند اما در مقررات پیش از این، چنین قانونی وجود نداشت. پیش از انقلاب باید محکوم، به طور کامل مدت مجازات خود را طی می‌کرد و بعد می‌توانست از آزادی برخوردار شود. البته باید بگویم در بعضی موارد از این مقررات توسط مقامات، سوءاستفاده‌هایی می‌شود که از رانت‌هایی استفاده می‌کنند و علی‌رغم محکومیت‌هایی که دارند، برای مدت‌هایی طولانی به مرخصی می‌روند. 

• با این همه به نظر می‌رسد در اعطای مرخصی به زندانیان، تبعیض گسترده‌ای در زندان‌های جمهوری اسلامی اتفاق می‌افتد. از سویی زندانیانی سال‌های طولانی اجازه مرخصی پیدا نکرده‌اند و زندانیانی را نیز می‌بینیم که فقط گاهی به زندان رفت و آمد می‌کنند. این تبعیض از کجا ناشی می‌شود؟

من نمی‌توانم این گفته شما را انکار کنم. واقعیتی انکار ناپذیر است که برخی افراد به دلیل ارتباطاتشان، موفق می‌شوند که مرخصی‌های طولانی بگیرند طوری که در زندان بودن آنها استثنا محسوب می‌شود. برخی دیگر از زندانیان نیز در طول مدت محکومیتی که تحمل می‌کنند با وجود این که واجد شرایط لازم هستند، به آنها مرخصی داده نمی‌شود. البته به بعضی از زندانیان عادی هستند که بنا به جهات دیگری، از قبیل شرارتی که در زندان مرتکب می‌شوند و یا خطرناک بودن آزادی آنها، نیز مرخصی داده نمی‌شود که آنها جزء استثنائات محسوب می‌شوند. 

• آیا سیستمی بر زندان‌های ایران نظارت دارد تا بتواند این موارد تبعیض را بررسی کند؟

وجود دارد اما بخصوص در پرونده‌هایی که جنبه سیاسی یا امنیتی دارد، معمولا کسی نمی‌تواند کاری بکند و دخالت‌های افراد ظاهرا چندان اثربخش نیست و از دخالت کردن پرهیز می‌کنند. زیرا نهادهای امنیتی مصلحت را در این می‌دانند که بنا به جهاتی، هر چند غیر قضایی، زاندانی‌ای آزاد نشود. مهم‌ترین دلیلش هم این است که نهادهای امنیتی نمی‌توانند پس از صدور حکم محکومیت زندانی، او را در بازداشت‌گاه‌های تحت نظارت خود نگه دارند. مثلا سازمان اطلاعات سپاه دو بازداشت‌گاه در زندان اوین دارد و مخصوص کسانی است که هنوز حکم نگرفته‌اند و نیاز به تحقیقات از آنها وجود دارد. اما پس از آن که حکم زندانیان توسط دادگاه صادر شد، آنها به بندهایی که برای نگه‌داری زندانیان سیاسی در نظر گرفته شده انتقال پیدا می‌کنند. البته این هم واقعیت غیر قابل انکار است که برخی از زندانیان سیاسی و یا امنیتی را به منظور مجازات یا برخورد فوق‌العاده، در زندان‌های عادی  و در کنار زندانیان عادی نگه‌داری می‌کنند. آن‌چه که قاعده و قانون است، این است که زندانیان سیاسی و حتی زندانیان عادی، براساس درجه محکومیت و نوع محکومیت جداگانه نگه‌داری شوند اما در عمل همیشه این طور نیست. غالب زندانیان سیاسی و امنیتی در بند خاصی محکومیتشان را می‌گذرانند اما برخی از آنها با زندانیان عادی نگه‌داری می‌شوند. 

• در دورانِ پس از شیوع کرونا، بحث مرخصی زندانیان بیمار چالش‌برانگیز شد. سیاست‌های جمهوری اسلامی در مرخصی ندادن به زندانیان مبتلا به کرونا را چطور ارزیابی می‌کنید؟ 

در اولین ایامی که کرونا شایع شده بود به خاطر دارم که بسیاری از زندانیان از جمله چند تن از موکلان خود من را به سرعت مرخصی میفرستادند، البته تضمین‌هایی مانند سند و وثیقه هم از ایشان اخذ می‌شد. اما کم‌کم این سیاست رنگ باخت و در بعضی از موارد حاضر نشدند این مرخصی را بدهند و گاهی هم شاید شاید، لجاجت با زندانیان و یا بنا به جهات دیگری که فکر می‌کردند فرد تظاهر به بیماری می‌کند، به زندانی مرخصی درمانی ندادند. اما موکلینی که من داشتم، تقریبا همه آنها که مبتلا شده بودند به مرخصی فرستاده شدند و مدتی در بیرون مستقر بودند تا بهبودی حاصل می‌کردند و دوباره به زندان بازگردانده می‌شدند. الان هم برخی از محکومین بیمار آزاد هستند اما برخی دیگر از زندانیان نیز که علی‌رغم شیوع کرونا به تحمل حبس فراخوانده شدند و تست‌های کرونای آنها مثبت شده، متاسفانه با درخواست مرخصی‌شان مخالفت شده است.