فرهاد محمدی: توهین به مقدسات را باید از حیث فلسفی – جامعه شناختی - تاریخی واکاوی کرد

جملات بالا، مورد تأکید فرهاد محمدی، حقوق‌دان، وکیل دادگستری و فعال حقوق‌بشر است.  مجله حقوق ما در رابطه با موضوع «توهین به مقدسات در قوانین ایران» با این حقوق‌دان، گفت‌و گو کرده است.

این گفت‌و‌گو را در شماره ۱۹۷ مجله حقوق ما بخوانید

• به‌نظر شما عبارت «توهین به مقدسات» در چه بستری جرم‌انگاری شده است؟ ارزیابی شما در این زمینه چیست؟

جرم توهین به مقدسات را باید از حیث فلسفی – جامعه شناختی - تاریخی واکاوی نمود، وقتی قرار باشد به واسطه‌ی لفظ یا فعل و یا ترک فعلی که عنوان توهین به مقدسات بر آن نهاده می‌شود شخصی مجازات گردد، پس لازم است جانب احتیاط را گرفت، زیرا هدف از جرم‌انگاری برای چنین وضعیتی از نظر قانونگذار در واقع دفاع از کیان جامعه بوده است و اعتقادات یک جامعه بخش مهمی از شاکله‌ی آن جامعه است لذا ضروری است تا هم نگاه جامعه شناختی- تاریخی – فلسفی به مفاهیم در حوزه‌ی مقدسات و به طور کلی دینی داشت، زیرا دلیل اصلی جرم انگاری در نزد قانونگذار در حقیقت استاتوی جامعه در حین خلق مفاهیم و اخلاقیات خویش است.

اگر شخصی به یکی از مقدساتی که قبلا توسط نهاد حاکم به عنوان امر مقدس تعیین گردیده است توهین نماید ضرورتا باید علت و عوامل آن توهین مورد بررسی قرار گیرد و چنانچه به قصد سست کردن پایه های اعتقادی یک جامعه ارتکاب یافته باشد در این صورت به منظور نظر قانونگذار نزدیک شده‌ایم در غیر اینصورت از شمول توهین به مقدسات با لحاظ قاعده‌ی تفسیر مضییق و تفسیر به نفع متهم خارج است.

مفاهیمی چون توهین و مقدسات را باید ابزوردیزه کرد تا معنای نزدیک به حقیقت آن مفاهیم در هر زمان به انکشاف بیانجامد و نهایتا در مراحل قانونگذاری به انضمام برسد.

ابزورد نمودن این مفاهیم در عالم اندیشه تکلیف اصلی علمای حقوق است اما متاسفانه ما با علمایی روبرو هستیم که به دلیل عدم برخورداری از رویکرد جامعه شناختی – تاریخی – فلسفی، به انسداد ذهنی مبتلا شده‌اند و در مواجهه با نتایج ناشی از ارتکاب جرم ناشی از توهین به مقدسات تنها در حد بسیار ضعیفی از طریق پناه بردن به تفاسیر حداقلی در فقه واکنش نشان می‌دهند و این گونه از واکنش‌ها هرگز کافی برای کاهش مجازات‌ها یا لزوم تغییر تفسیر از قوانین نیست.

اگر توهین به معنای سست کردن و تحقیر باشد و مقدس نیز به معنای پاک و منزه و هر دو مفهوم در ارتباط با کیان یک جامعه قرار گیرد در اینصورت منظور نظر قانونگذار از تعیین مجازات برای چنین جرمی این است که اگر شخصی از طریق توهین به امر مقدسی در صدد سست کردن بنیان جامعه‌ای باشد عمل آن شخص علیه یک جامعه بوده و درجه ی جرم نیز در سطح بالایی است، اما این موضوع مشروط به چند نکته ی مهم و جدی است: الف) امر مقدس باید اکنون نیز در بنیاد جامعه نقش مهم داشته باشد و تخلف از آن کلیت جامعه را خدشه‌دار نماید و به نوعی روح جامعه آزرده گردد ب) جامعه‌ای باقی باشد که به تبع آن مقدساتی داشته باشد ج) خواست جامعه در برابر اهانت به آنچه مقدس نام برده می شود مجازات فرد موهن باشد. در صورت اجتماع شرایط فوق می‌توان از تنبیه و مجازات فرد مجرم بحث نمود.

• آیا توهین به مقدسات در قوانین ایران چه قبل از انقلاب ٥٧ و چه بعد از آن جرم انگاری شده؟

در قبل از انقلاب در سال ١٣٣٤ در قانون مطبوعات برابر ماده ٢٣ جرم انگاری شده است اما دارای تفاوت مهمی با جرم انگاری در سال ١٣٧٥ یعنی بعد از انقلاب ٥٧ دارد زیرا در قانون قبلی هدف قانونگذار از حیث تعیین ارکان مادی و شرایط تحقق آن دقیقا جلوگیری از تفرق میان تفاوت‌های فرهنگی، نژادی و آیینی بوده است اما در قوانین بعد از انقلاب هدف پاسداری از خود مقدسات دینی و اشخاص است و وجاهت اجتماعی آن مورد نظر و تاکید قرار نگرفته است (ماده ٥١٣ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده). و حتی در مواد ٢٠ تا ٢٤ لایحه قانونی مطبوعات مصوب ٥٨ نیز توهین به مقدسات دینی و اشخاص مورد جرم‌انگاری قرار گرفته است.

• مجازات توهین به مقدسات چیست و آیا در قانون توهین به مقدسات دسته‌بندی شده است؟

مجازات توهین به مقدسات برابر ماده ٥١٣ و ٥١٤ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده و نیز مواد ٢٠ تا ٢٤ لایحه قانونی مطبوعات مصوب ٥٨ بر اساس نوع توهین برابر با عین ادبیات قانونگذار به سه دسته تعیین می‌گردد:

١- اگر توهین به مقدسات اسلام و هر یک از انبیاء عظام یا ائمه‌ی طاهرین یا حضرت صدیقه طاهره باشد اگر مشمول حکم ساب النبی باشد اعدام است.

٢- اگر شرایط بند یک مشمولا حکم ساب النبی نباشد به یک تا پنج سال به حبس محکوم میگردد.

٣- اگر توهین به امام خمینی و مقام رهبری به نحوی از انحا باشد به شش ماه تا دو سال حبس محکوم می‌گردد.

• بنابه قوانین کیفری ایران، جرم توهین به مقدسات در فضای مجازی چیست؟

 در مورد توهین به مقدسات از طریق فضای مجازی قانون خاصی وجود ندارد و محاکم با تلقی فضای مجازی به عنوان شیوه و طریق انجام فعل توهین به مقدسات بر اساس همان ماده ٥٢٣ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده مجازات فرد مجرم را تعیین خواهد نمود به اعتباری دیگر عنصر مادی توهین به مقدسات در چنین فرضی عبارت است از لفظ یا فعل یا ترک فعلی که از طریق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نسبت به مقدسات توهین محسوب گردد است و مجازات آن یک تا پنج سال بوده و در صورتی که مشمول سب النبی باشد مجازات اعدام است.

• جرم سب‌النبی به چه معنی است و مجازات آن در قوانین جزایی ایران چیست؟

سب در مذهب تشیع به معنای دشنام و ناسزا و هتک حرمت و نفرین است و دشنام را توصیفی عنوان نموده‌اند که دلالت بر نقص در شخص مورد توهین و ناسزا و دشنام دارد اما در اهل سنت، سب را در باب ارتداد مورد حکم قرار داده‌اند و مستقلا سب را مورد حکم قرار نداده‌اند یعنی شرطی برای حکم اعدام مقرر می‌دارند و آن احراز ارتداد است و البته ظاهرا ابوحنیفه به طور کلی سب را موجب اعدام نمی‌داند در میان فقهای اهل تشیع نیز شیخ مفید نیز اعدام را منوط به اجازه‌ی حاکم اسلامی یا امام می‌داند و به طور کلی فلسفه‌ی چنین حکمی برای ساب‌النبی دفاع و حفظ دین عنوان شده است.

 سب‌النبی همانطور که گفتیم برابر نص ماده ٥١٣ به معنای فحاشی و قذف و توهین به پیامبر اسلام و هر کدام از پیامبران اعظم یا ائمه طاهرین و یا حضرت زهرا باشد است و تفسیر بر سر الفاظ و عناوین مقرر در ماده را باید در آثار فقهی یافت و دو مجازات در ذیل این ماده معلوم گردیده است اگر چنانچه ارکان مادی یاد شده مشمول حکم سب النبی باشد مجازات اعدام و در غیر اینصورت یک تا پنج سال حبس دارد.

نکته‌ای مهم در باب توهین، اهانت و هتک حرمت ولو نسبت به مقدسات این است که مجلس شورای اسلامی در سال ٧٩ تفسیری در این مورد به منظور جلوگیری از تفسیر به رای در مورد لفظ توهین در قوانین موضوعه نمود که به نظر من جای تامل دارد زیرا با در نظر داشتن استفساریه‌ی مجلس نباید هر لفظ یا فعلی را توهین محسوب نمود مگر اینکه یا صریح و ظاهر در معنی توهین باشد یا از حیث عرف جامعه نیز توهین محسوب گردد یا شرایط زمانی و مکانی و موقعیت شخص مورد توهین موجب تخفیف و تحقیر باشد، بنابراین تا حدودی از تفسیر به رای ممانعت شده است اما به نظر من هنوز دارای ایرادات اساسی است زیرا:

عرف جامعه و شرایط زمانی و مکانی نیز مانند خود لفظ توهین از الفاظ شناور و کلی بوده و دایره‌ی شمول آنها بسیار وسیع بوده و با قانونگذاری در امر کیفری منافات دارد و می تواند علیه متهم باشد.

اگر در مرحله‌ی بنیادگذاری جامعه اسلامی ورود کنیم علت جرم بودن توهین به مقدسات در حقیقت دفاع از بنیاد جامعه‌ی اسلامی است که مقدسات آن جامعه در بنیادگذاری تعیین گردیده است اما نکته‌ای حائز اهمیت است اینکه کشور ایران دارای تفاوت‌های قومی، اتنیکی، نژادی و فرهنگی بوده و در قانون اساسی نیز اکثرا به رسمیت شناخته شده است (اصول ١٩ و ٢٦ قانون اساسی).

با این اوصاف قانونگذار تکلیف پیچیده‌تری دارد و اقتضا می‌کند جهت حفظ این تفاوت‌ها قوانین خاصی داشته باشد تا فعل یا ترک فعل و یا به قول استفساریه‌ی مجلس شورای اسلامی در سال ٧٩ حرکات یکی از این تفاوت‌ها نزد دیگری یا نزد حاکمیت توهین تلقی نگردد و البته همه نیز از توهین به مقدسات دیگری ممنوع باشند.

• آیا اگر شخصی در حالت مستی و یا ناهوشیاری به مقدسات توهین کند مطابق قوانین ایران، جزای وی چیست؟

در قسم اخیر ماده ٥١٣ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده به قسمی از توهین به مقدسات اشاره شده است که مشمول حکم سب النبی نیست، اما مجازات یک تا پنج سال دارد ولی ذکر نگردیده است که کدام توهین‌ها مشمول سب النبی نمی‌گردد لذا با مراجعه به قانون قبلی مصوب ١٣٩٢ مواد ٢٦٢ و ٢٦٣ آن قانون که اشعار می‌دارد چنانچه فردی در حالت مستی و یا حالت اکراه یا غفلت یا سهو یا بدون توجه به معانی کلمات توهین به مقدسات نماید و تا ٧٤ ضربه شلاق مجازات برای وی تعیین شده بود نتیجه می‌گیریم که موارد غیر مشمول سب‌النبی در ماده ٥١٣ قانون جدید مجازات اسلامی همان موارد مندرج در ماده ٢٦٣ قانون مجازات مصوب ٩٢ می‌باشد و معلوم نیست که قانونگذار چرا در قانون جدید به این موارد اشاره ننموده است اما مجازات تعیین نموده در حالیکه موارد غیر مشمول سب النبی را محصور ننموده است.

با این اوصاف قانونگذار در قانون جدید مجازات اسلامی هم مجازات را از ٧٤ ضربه شلاق به حبس افزایش داده است و هم با حذف موارد احصاء شده‌ی قبلی در واقع مبهم و بدون احصاء باقی گذاشته است.