ابراز خشونت، دلایل متفاوتی دارد. خشم مهار نشدهای که رابطه گریزناپذیری با شخصیت انسانها دارد، میتواند آنقدر قوی باشد که زندگی فردی که خشونت میکند و یا فرد خشونت دیده را مختل کند. آستانه تحمل پایین و مشکلات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و موارد زیادی از این دست میتواند از عواملی باشد که برخی از افراد را خشونت طلب میکند. اما خشونتی که در دنیای امروز اتفاق میافتد، پیامدهایی نیز برای افراد دارد. دولتها از طریق قوانین تصویت شده در کشورشان، با فرد خشونت طلب برخوردهای مختلفی میکنند. اخطار دادن پلیس، تعهدنامههای مختلفی که باید توسط فرد خشونت طلب امضا شود، زندانی کردن و ... پیامدهایی هستند که در نتیجه خشونت حاصل میشود. اما خشونت در فضای مجازی، همچنان پدیدهای جدید است که نیاز بیشتری به مطالعه و ایجاد قوانین و راهکارهای جدید برای مقابله دارد.
در جوامعی که نشاط اجتماعی پایین است و شهروندان از سیاستهای غلط دولت رنج میبرند، ناامیدی از احقاق حق افزایش مییابد و عواملی دیگری نظیر آلودگی هوا و آلودگی صوتی، معماری نامناسب و مشکلات اقتصادی سبب میشود تا صبر و تحمل شهروندان کاهش پیدا کند و در نتیجه نزاع و درگیری بیشتری رخ دهد. پایین بودن رفاه اجتماعی و کمبود سرگرمیهای مناسب برای سنین مختلف در جامعهای مانند ایران، از دلایلی است که افراد بسیار زیادی را به سمت استفاده از فضای مجازی و شبکههای اجتماعی، به جای ورزش و تفریح سوق دهد. دولتها موظف هستند که از طریق قانون، شهروندان را در مقابل خشونت محافظت کنند اما در ایران که دولت الگوی مناسبی برای جامعه نیست و نه تنها به عنوان مانعی در مقابل خشونت شناخته نمیشود، بلکه منبع خشونت است، فرهنگ خشونت ورزی را در میان اقشار مختلف جامعه نهادینه میکند.
به این ترتیب، در بسیاری از موارد دیده شده است که مردم قانون را در دست خودشان میگیرند و در پی حل ناملایمات و مشکلات اجتماعی به صورت خودسر هستند. فضای مجازی نیز از این گونه ابراز خشونتها مصون نمانده و هر روزه شاهد ابراز نفرت و یا خشونت نسبت به اقشار مختلف جامعه هستیم. زنان در این بین، از جمله گروههایی هستند که بیشترین آسیبها را در زمینه خشونتورزی در فضای مجازی میبینند. فضای مجازی امکان درست کردن حسابهای کاربری ناشناس را در اختیار مردم میگذارد و همین مساله باعث میشود که افراد با نام و نشانی مجازی و پنهانی، قدرت خشونت ورزی بیشتری را پیدا کنند.
شبکههای اجتماعی مختلف در اینترنت به کاربران اجازه می دهند تا صفحه شخصی و اطلاعات مخصوص به خود را در آن قرار دهند و با فهرست بلندبالایی از دوستانشان در ارتباط باشند و همین امر زمینه مناسبی را برای آزار و اذیت اینترنتی فراهم میکند.
مشکل دیگری که فضای مجازی برای برخی از افراد ایجاد میکند این است که آنها تصور میکنند هیچ بهایی در مقابل ابراز خشونت در اینترنت نمیپردازند و به همین دلیل دست خود را باز میبینند تا انواع توهینها و خشونتها را به کار گیرند. آزار و اذیتهای جنسی، فحاشی، تهدید و استفاده از کلمات نژادپرستانه از نمونههای خشونت در فضای مجازی است که در بیشتر موارد زنان و اقلیتها را نشانه میگیرد. معمولن افرادی که دست به خشونت در فضای مجازی میزنند از جمله افرادی هستند که یا فرصت ابراز خشونت در دنیای حقیقی را به دلیل ترس از پیامدهای آن پیدا نمیکنند و یا دارای کمبودهای مختلف و خشم پنهان هستند که در فضای اینترنت فرصت بروز آنرا پیدا میکنند.
خشونت در فضای مجازی قدرت دفاع در لحظه را از فرد خشونت دیده میگیرد و میتواند به سرعت گسترش یابد. به عنوان مثال نوشتهای که حاوی دشنام و توهین است میتواند میلیونها بار منتشر شود و فرد خشونت دیده، فرصت پاسخ به تک تک آنها را نداشته باشد. عصبانیت، اضطراب، افسردگی و اندوه عمیق و حتا منازعات خانوادگی از پیامدهایی است که در انتظار فرد خشونت دیده در فضای مجازی است.
در همین زمینه با علی اشرفی، کارشناس علوم اجتماعی و روزنامهنگار و مهرانگیز دارابی، جامعهشناس گفتوگویی داشتم.
به نظر شما خشونت در فضای مجازی به چه دلیل صورت میگیرد؟
اشرفی: فضای مجازی آینه جامعه ماست. آینهای تمامنما که بخشهای پنهان و سانسور شده جامعه را نیز به نمایش میگذارد. در فضای مجازی، افراد میتوانند هویت واقعی خود را پنهان کنند، بنابراین بسیار راحتتر به بیان باورها و علائق خود میپردازند.
خشونت در فضای مجازی ایران هم از این امر، مستثنی نیست. تجربه نشان داده است جوامعی که دچار فقر اقتصادی میشوند گرایش بیشتری به ناسیونالیسم و کمونیسم پیدا میکنند. جامعه ایرانی با فقر و بحرانهای قومیتی، مذهبی، ملی و جنسیتی روبهروست. هویت جنسی، مذهبی، قومیتی و ملی برای جوانان تعریف نشده است و افراد در جستجوی یک "ما" برای تعریف خود هستند. بنابراین به سرعت تحت تاثیر تبلیغات سایتها و شبکههای اجتماعی، خشم خود که ناشی از سرخوردگیهای اجتماعی است را بروز میدهند. در این میان آنچه بیش از هرچیز در فضای مجازی به چشم میخورد خشونت جنسیتی، قومی و مذهبی است. عدم آموزش صحیح در خصوص جنسیت و سکس و عدم تعریف صحیح مفاهیمی همچون وطن، دین، زبان و قومیت، فضای پرتنشی را برای اذهان جوان که درصد قابل توجهی از کاربران ایرانی اینترنت را به خود اختصاص داده، ایجاد کرده است.
دارابی: فضای مجازی به اشتباه به عنوان محلی مخفی و پنهان برای برخی از مردم جا افتاده است. فضایی که در آن میتوانند دست به فعالیتهای مختلف بزنند و کسی امکان دسترسی به آنها را نداشته باشد. این دسته از افراد باید توجه داشته باشند که قوانینی وجود دارد که به آنها امکان توهین و تهدید و اقسام دیگر خشونت در فضای مجازی را نمیدهد و آنها باید بهای این رفتار را بپردازند، اما متاسفانه در کشوری مانند ایران، زمان زیادی لازم است برای درونی کردن فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی. تا وقتی که فرد به صورت درونی به این آگاهی نرسد که در فضای مجازی نیز مانند دنیای حقیقی هنجار و ناهنجار وجود دارد، ادامه خشونت در فضای مجازی امر بعیدی نخواهد بود.
کدام قشر از جامعه بیشترین ضربه را از خشونتهای مجازی میخورند و چرا؟
اشرفی: بدیهی است که از گسترش خشونت، همگان آسیب میبینند حتی خشونتگران و خشونتگرایان. اما در این بین آسیبپذیرترین افراد، جوانان و به خصوص زنان هستند. برای مثال یک کاربر اینترنت دختر با سن 20 سال را در نظر بگیرید. وقتی سایتهای سرگرمی و شبکههای اجتماعی مملو از جوکهای سکسیستی باشد و ازطرفی از جانب قوانین و عرف اجتماعی نیز هیچ جایگاه مناسبی برای یک زن درنظر گرفته نشده باشد و سیستم آموزشی نیز به هیچ عنوان روشنگر نباشد چه انتظاری میتوان داشت؟
یا وقتی در مورادی یک جوان کرد یا ترک یا بلوچ به دلایل قومیتی یا مذهبی به شدت تحقیر شده است و از نظر اقتصادی نیز چشمانداز روشنی را در مقابل خود نمیبیند، رفتاری جز خشونت از خود بروز نخواهد داد.
دارابی: باید بگویم که زنان و اقلیتها از جمله افرادی هستند که بیشتر از اقشار دیگر در معرض خشونت مجازی قرار دارند و به همین روی، ضربه جبرانناپذیری را متحمل میشوند. اگر قوانین روشنی در زمینهی خشونتهای مجازی در کشورهای مختلف وجود داشته باشد، فردی که دست به خشونت میزند نیز از مجازاتهای مناسب برخوردار میشود و از این طریق میتوان ادعا کرد که او هم ضربه عمل ناهنجار خود را میخورد اما در کشوری که قوانین روشنی در برابر خشونت مجازی وجود ندارد، فرد خشونت دیده میتواند ضربههای جبران ناپذیزی بخورد. چرا که قانون حمایتی از او به عمل نمیآورد و فرد خود را تنها و بیدفاع مییابد و افسردگی و اضطراب میتواند از نمونههای باشد که فرد خشونت دیده را مبتلا میکند.
آیا رابطهای میان جوامع توسعه نیافته و یا در حال توسعه، با جوامع پیشرفته در زمینه خشونتهای مجازی وجود دارد؟
اشرفی: جوامع توسعه یافته همواره تولیدکننده و جوامع درحال توسعه همواره مصرف کننده کالاهای مختلف بوده و هستند. از جمله کالاهای فرهنگی، فکری و سیاسی. در خصوص خشونت و انواع آن، جوامع درحال توسعه کالاهای فرهنگی و فکری جوامع توسعه یافته را دریافت کرده و با فرهنگ و مذهب خود آمیخته و بومی می کنند. راسیسم و اشکال مختلف آن توسط تئوریسینهای جریانهایی همچون پانایرانیستها، پان ترکها و یا تندروهای مذهبی دریافت و بومی سازی میشوند. در این مسیر تجربیات تاریخی جوامع توسعه یافته نیز مورد توجه آنها قرار میگیرد. ادبیات سران سیاسی کشورهای توسعه یافته بازار مصرف بسیار خوبی در جوامع درحال توسعه دارد. این ادبیات چه در میان افراد تاثیرگذار و مقامات سیاسی و مذهبی و چه توسط افراد عادی جذب، بومی سازی و مورد استفاده قرار می گیرد.
دارابی: از آنجایی که در جوامع توسعه یافته استفاده از فضای مجازی سابقهی طولانیتری دارد، گذر از مشکلات استفاده از این فضا نیز تا حدود زیادی اتفاق افتاده است. افراد به خوبی از وجود قوانین مرتبط با فضای مجازی مطلع هستند و همین مساله میتواند باعث کاهش خشونتها در فضای مجازی شود. اما در کشوری مانند ایران، شهروندان زیادی به دلیل سرکوبی که از جانب حکومت صورت میگیرد با استفاده از آیدیهایی با نامهای مستعار مجبور به استفاده از فضای مجازی اینترنت میشوند و همین امر میتواند دلیلی باشد برای نهراسیدن از پیامدهای خشونت مجازی. از طرف دیگر، جوامعی با حکومتهای دیکتاتوری و غیر دموکراتیک، که همواره از سوی حکومت با سرکوب مواجه میشوند؛ بیشتر از جوامعی با حکومتهای دموکراتیک تولید خشونت میکنند.
پیامدهای خشونت آنلاین چیست؟
اشرفی: خشونت آنلاین، قبح بسیاری از اعمال و رفتارها را که پیشتر صرفا در افکار حضور داشته، از میان برداشته و به سرعت به این افکار عینیت میبخشد. گروه های مختلف در شبکه های اجتماعی، در دنیای واقعی، گرد هم آمده و فعالیتهای خود را سازماندهی میکنند. اما رفتارهای گروهی صرفا بخشی از این تاثیرات است. تغییر رفتار افراد جامعه متاثر از عادی شدن خشونت در فضای مجازی به مرور نهادها و سازمانها را تحت تاثیر قرار داده و جامعه را نسبت به خشونت بیتفاوت میکند.
دارابی: معمولن عنوان میشود که خشونت از دنیای حقیقی به فضای مجازی منتقل شده است، اما بحث خشونت و انتقال آن، بحثی دوجانبه است. خشونتهای کلامی و تهدیدهایی که در فضای مجازی رخ میدهد، میتواند عاملی برای خشونتها در زندگی روزمره انسانها باشد. به دختری در یک خانواده سنتی در یکی از شهرهای ایران فکر کنیم که عکسی از او که به عقیدهی خانوادهاش، عکسی مناسب نیست، توسط پسری در اینترنت برای انتقام جویی پخش شده است. در این صورت، خانواده دختر ممکن است به دلیل تفکرات سنتی با خشونت پاسخگوی دخترک باشند و با توجه به تفکر ناموس پرستی، دست به آزار و اذیت جسمی دختر و یا حتا قتل او بزنند. پس دنیای حقیقی و فضای مجازی و خشونت در آن فرایندی دوجانبه است. اما از دیگر آثاری که از خشونت در اینترنت بر روی فرد باقی میماند احساس افسردگی و اضطراب و از دست دادن اعتماد به نفس است. احساس عدم اطمینان و تنهایی و ناتوانی هم میتواند از دیگر آثار آن باشد. اما دیده شده است که در برخی موارد خشونت علیه اکتیویستها به ویژه زنان صورت میگیرد و هدف از این خشونتها، جلوگیری زنان اکتیویست از فعالیتهایشان است. آثاری که از این نوع خشونتها به جای میماند، بسته به شخصیت افراد متفاوت است اما اضطراب گزینهی جداییناپذیری است که به میزان مختلف برای تمام قربانیان خشونت ایجاد میشود.