وضعیت حمایت‌های ملی و بین‌المللی از سالمندان

ترکیب جمعیتی جهان به سمت پیری پیش می‌رود و همین امر لزوم توجه بیش از پیش به ساماندهی حقوق سالمندان را به امری ضروری مبدل کرده است. مطابق گزارش‌ها، جمعیت سالمندان جهان در سال ۲۰۵۰ از ۶۰۰ میلیون نفر به رقمی حدود دو میلیارد نفر خواهد رسید.[۱] همچنین جمعیت سالمندان ایران در سال ۱۴۲۰ به حدود ۲۰ میلیون نفر خواهد رسید.[۲] پیری رو به رشد جمعیت و همچنین الزامات حقوق بشری، جوامع را به توجه بیشتر به رعایت حقوق سالمندان ملزم کرده است.

 

 

این مطلب در شماره ۸۷ مجله حقوق ما منتشر شده است. برای دریافت رایگان فایل پی‌دی‌اف مجله، کلیک کنید

حمایت‌های بین المللی از سالمندان

 

مجمع عمومی سازمان ملل در دسامبر ۱۹۹۱ طی تصمیمی[۳]، یک سری اصول را در زمینه حقوق سالمندان به تصویب رساند. مطابق این تصمیم که البته غیرالزام‌آور است، دولت‌ها به این امر تشویق شده‌اند که هرجا و هر زمانی که امکان‌پذیر بود، در راستای اجرایی‌شدن اصول ذیل در مورد حقوق سالمندان تلاش کنند:

 

استقلال

 

سالمندان باید حق داشتن خانه، غذا، پوشاک و بیمه مناسب را داشته باشند. همچنین باید بتوانند به بازار کار دسترسی داشته باشند و نیز از یک منبع درآمدی مستقل و مکفی بهره‌مند گردند.

 

مشارکت

 

سالمندان باید همچنان در بطن جامعه حضور داشته باشند و از جامعه جدا نیافتند و بتوانند بصورت فعالانه در تعیین سیاست‌های دولتی که به زندگی آنها مربوط می‌شود، مشارکت کنند. همچنین باید حق داشتن سندیکا و حق تشکیل جنبش‌های اجتماعی برای برخورداری از حقوق و رفاه بیشتر را داشته باشند.

 

مراقبت

 

سالمندان حق دارند از بیمه مناسب برخوردار باشند تا از بروز بیماری‌های جسمی یا روانی در آنها جلوگیری شود و یا این امر به تأخیر بیافتد. سالمندان باید از حمایت‌های اجتماعی و حقوقی برخوردار باشند تا بتوانند به نحو مناسبی زندگی کنند. در صورتی که سالمندی مجبور به اقامت در خانه سالمندان یا دیگر اقامتگاه‌های عمومی باشد، باید از حقوق اولیه خود مثل آزادی و سایر حقوق بشر برخوردار باشد. همچنین این مکان‌ها باید شأن انسانی سالمند، حریم خصوصی و آزادی تصمیم‌گیری او را برای نحوه زندگی خودش به رسمیت بشناسند.

 

خودابرازی

 

فرد سالمند باید حق رشد توانایی‌های بالقوه خود را در جامعه داشته باشد.

 

احترام

 

شأن و منزلت سالمندان باید فارغ از درنظر گرفتن جنس، نژاد و معلولیت و حتی میزان توانایی مالی آنها، محترم شمرده شود.

البته این تنها حرکت جامعه جهانی برای حمایت از سالمندان نبود و در سال ۲۰۰۲، بیانیه مادرید و برنامه جهانی اقدام برای سالمندی[۴] به میزبانی دولت اسپانیا و به همت سازمان ملل و کوفی عنان، دبیر کل وقت سازمان ملل، صادر شد. هدف از اصدار این بیانیه، رفع هرگونه تبعیض علیه سالمندان، فراهم کردن بیمه و رفاه اجتماعی برای این قشر و همچنین تأکید بر سالمندی بعنوان یکی از مسائل اساسی توسعه بود.

بخش دیگری از حمایت‌های بین المللی مربوط می‌شود به جلوگیری از سؤاستفاده و بدرفتاری با سالمندان. سازمان جهانی بهداشت با تهیه گزارش هایی در مورد بدرفتاری با سالمندان در موسسات نگهداری از سالمندان همچنین در مورد سواستفاده‌های مالی از سالمندان بطور جدی هشدارهایی داده است.[۵]

 

حمایت از سالمندان در ایالات متحده امریکا

 

مرکز ملی سوءاستفاده از سالمندان در امریکا[۶] برای جلوگیری از استثمار، بدرفتاری و سواستفاده از سالمندان تشکیل شده است. این مرکز چهار استراتژی مهم برای حمایت از سالمندان و جلوگیری از بدرفتاری با آنها دارد:

 

اول، ثبت بدرفتاری ها و چک کردن سوپیشینه؛ برای مثال قبل از به‌کارگرفتن اشخاص در مشاغلی که با سالمندان مرتبط هستند، پیشینه این اشخاص بررسی می‌شود و در صورت داشتن سابقه مجرمانه در مورد بدرفتاری با سالمندان، از استخدام ایشان در این مشاغل جلوگیری می‌شود.

دوم، تأکید کردن روی مفهوم اِجیسم (ناعدالتی در برخورد با سالمندان)؛ اجیسم Ageism مفهومی مانند سکسیسم است که به وجود ناعدالتی‌ها در مورد سالمندان اشاره می‌کند و سالمندان را یک گروه حساس در جامعه معرفی می‌کند که نیازمند به حمایت‌های خاص است. مثل معلولین که دولت‌ها از این گروه آسیب‌پذیر حمایت می‌کنند.

سوم، برنامه‌ریزی پیش از موعد؛ این برنامه‌ریزی‌های قبل از موعد به سری اقداماتی اطلاق می‌شود که قبل از عارض شدن پیری بر یک شخص، اقدامات لازم را برای حمایت از این قشر به عمل می‌آورند.

چهارم، افزایش آگاهی‌های عمومی؛ ارتباط گرفتن با عامه مردم و آگاه کردن آنها از وجود چنین معضلی بعنوان موتور محرک هر حمایتی در جامعه است. افزایش آگاهی عمومی بهترین ابزار برای پیشبرد اهداف در زمینه حمایت از سالمندان تلقی شده است.[۷]

 

‌حمایت‌ها از سالمندان در نظام حقوقی مشترک اتحادیه اروپا

 

اتحادیه اروپا در ماده ۲۵ منشور حقوق اساسی[۸] به حقوق سالمندان پرداخته است. و داشتن یک زندگی توأم با احترام، منزلت انسانی و استقلال را برای سالمندان شناسایی کرده و نیز مشارکت در زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را از حقوق اولیه این قشر دانسته است. با این وجود، مطابق گزارش “حقوق اساسی با تمرکز بر روی حقوق سالمندان”[۹]، سرعت حمایت از سالمندان در اروپا کند است و اتحادیه اروپا به جز منشور حقوق اساسی فوق الذکر و همچنین دستورالعمل تساوی استخدام[۱۰] هنوز نتوانسته مقررات جامع الشمولی در مورد حقوق سالمندان به تصویب برساند. البته لازم به ذکر است قوانین ملی برخی کشورهای عضو اتحادیه اروپا پیشرفت‌های قابل توجهی در این زمینه داشته است.

 

وضعیت حمایت از سالمندان در ایران

 

متأسفانه قانون حمایت از حقوق سالمندان هنوز در ایران به تصویب نرسیده است. به گفته رئیس دبیرخانه شورای عالی سالمندان، لایحه حمایت از حقوق سالمندان هنوز در حال تدوین در دولت است و روی آن کار می‌شود. این لایحه بعد از ارجاع به شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی مجدد برای تصویب در هیئت دولت مطرح خواهد شد[۱۱]. مطابق بند ۵ ماده ۱۹۲ قانون برنامه سوم توسعه، سازمان بهزیستی کشور، مسئول ساماندهی امور سالمندان شده است و در همین راستا مطابق آیین نامه اجرایی جزء (۵) بند (الف ) ماده (۱۹۲) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران[۱۲] شورایی به نام شورای ملی سالمندان[۱۳] تشکیل شده است. اما متأسفانه با نگاهی به وضعیت معیشتی و رفاهی سالمندان ایران می‌توان این‌گونه استنباط کرد که این سازمان هم مثل ده‌ها سازمان اختصاصی که برای اهداف مشخص تشکیل می‌شود، کارآیی لازم را در این سال‌ها نداشته است.

بخشی از حقوق سالمندان در ایران بشدت متأثر از حقوق کار و شرایط رفاهی بازنشستگان است. اکثریت بازنشستگان ایرانی را سالمندان تشکیل می‌دهند. قشری که این روزها به دلیل پایین‌بودن مستمری بازنشستگی به شدت در مضیقه هستند. متأسفانه مطابق گزارش‌ها، اکثر صندوق‌های بازنشستگی کشور ورشکسته‌اند[۱۴] و به خاطر مدیریت نادرست، دولت از محل بودجه عمومی به این صندوق‌ها پول تزریق می‌کند تا حقوق بازنشستگان پرداخت شود. حقوقی که با نرخ تورم سرسام‌آور موجود در ایران هیچ تناسبی ندارد و همین امر موجب شده اکثر سالمندان با سقوط به زیر خط فقر سال‌ها از داشتن رفاه و یک زندگی آبرومند محروم باشند. بر اساس اعلام یک نماینده مجلس[۱۵] خط فقر شش میلیون تومان است؛ حال آنکه بطور معمول یک بازنشسته رقمی بین یک تا سه میلیون تومان را به عنوان مستمری بازنشستگی دریافت می‌کند و از بسیاری از مزایای دوران اشتغال فعال خود محروم است.

برای درک بهتر معضلات سالمندان که متأثر از حقوق کار و شرایط بد بازنشستگی‌ست، تیتر برخی روزنامه‌ها و سایت‌های خبری که مربوط به همین یک سال اخیر است را، باهم مرور میکنیم:

·       بازنشستگان معترض بانک ملی خواهان اجرای همسان‌سازی حقوق، پرداخت پاداش‌ بدون تبعیض و بازگشایی دوباره کانون بازنشستگان بانک ملی هستند.[۱۶]

·      بازنشستگان لوله‌سازی شرکت نفت اهواز امروز در مقابل کانون بازنشستگان نفت اهواز به دلیل پرداخت نشدن چند ماه از حقوقشان تجمع کردند.[۱۷]

·      حدود ۲۰۰ تن از بازنشستگان کشوری روز ۱۰ آبان،‌ برای سومین روز متوالی در مقابل سازمان برنامه و بودجه تجمع کردند.این گروه از بازنشستگان در اعتراض به اجرا نشدن قانون مدیریت خدمات کشوری، پایین بودن سطح مستمری‌ها و ناکارآمدی سیستم بیمه، «سفره خالی» پهن کردند.[۱۸]

·      ابوالحسن ضرغامی رئيس شورای کانون‌های بازنشستگی استان زنجان، با اشاره به اينکه ميانگين حقوق بازنشستگان کشوری يک ميليون و ۷۹۰ هزار تومان و ميانگين حقوق شاغلين ۲ ميليون و ۹۴۰ هزار تومان اعلام شده است، گفت: با افزايش هزار ميليارد تومانی برای ترميم حقوق بازنشستگان، مشکلات حل نمی‌شود. وی اضافه کرد: برای ترميم حقوق‌ها، دولت و مجلس بايد وقت بيشتری بگذارند و منابع را افزايش دهند. [۱۹]

·      تجمع بازنشستگان صنعت پتروشیمی آبادان مقابل فرمانداری آبادان، نزدیک به ۳ سال است که پتروشیمی مطالبات کارکنان و تعهدات مالی خود را در این زمینه پرداخت نکرده است.[۲۰]

·      جمعی از بازنشستگان فرهنگی مقابل وزارت آموزش و پرورش تجمع کردند. خواسته اصلی معترضان، رسیدگی به تاخیر در پرداخت مطالبات مزدی بازنشستگان فرهنگی‌ست.[۲۱]

·      جمعی از بازنشستگان دانشگاه‌های فرهنگیان سراسر کشور به تهران آمدند و در اعتراض به عدم پرداخت پاداش پایان خدمت، در محل دفتر مرکزی دانشگاه فرهنگیان تجمع کردند.[۲۲]

·      صبح امروز (۲۶ تیرماه) جمعی از بازنشستگان بانک‌های مختلف از سراسر کشور به تهران آمدند و مقابل صندوق بازنشستگی بانک‌ها تجمع کردند. خواسته بازنشستگان اجرای کامل قانون همسان‌سازی، همتراز با شاغلان و برخورداری از خدمات رفاهی است.[۲۳]

·      معلمان بازنشسته در جستجوی عدالت/بعد از سی سال پای تخته ایستادن، پلاکارد دست می‌گیریم و به خیابان می‌آییم. منصور میرزایی مهم‌ترین مطالبات معلمان بازنشسته را اینگونه برمی‌شمارد: ناکافی بودن مستمری‌ها، درخواست همسان‌سازی مستمری بازنشستگان با شاغلانِ هم‌تراز و مطالبه‌ی بیمه تکمیلیِ باکیفیت.[۲۴]

·      شماری از بازنشستگان صنعت فولاد کشور مقابل ساختمان صندوق بازنشستگی فولاد واقع در خیابان خالد استانبولی تجمع کردند. تجمع‌کنندگان خواستار اجرای همسان‌سازی براساس تبصره ۵ ماده ۱۰۹ آیین‌نامه فولاد، دریافت مطالبات معوقه، تضمین اجرای تعهدات درمانی مطابق با آیین‌نامه فولاد و تسریع در پرداخت مستمری ماهانه خود از صندوق فولاد شدند.[۲۵]

با نگاهی به اعتصابات و اعتراضات مختلفی که از سوی بازنشستگان در ماه‌های اخیر انجام می‌شود و همچنین با تأمل در تورم لجام گسیخته و افزایش سرسام‌آور هزینه‌های زندگی از قبیل اجاره مسکن و هزینه غذا و پوشاک، به راحتی می‌توان به این نتیجه رسید که سالمندان در وضعیت به شدت نامناسبی به سر می‌برند. متأسفانه افزایش بیکاری در جامعه باعث شده جوانان ایرانی نتوانند تا  سنین بالا از پس یک زندگی مستقل برآیند و همین امر موجب شده حضور فرزندان در خانه پدری هزینه‌های زندگی سالمندان را افزایش دهد. احتمالاً ما بارها با این صحنه مواجه شده‌ایم که سالمندی پشت یک تاکسی کهنه، هنوز هم در سن بالای ۶۵ سال مشغول مسافرکشی است و وقتی سر صحبت باز می‌شود، می‌گوید که کارمند بازنشسته فلان شرکت یا ارگان است که به دلیل عدم کفاف هزینه‌ها در سنی که خواسته اصلی فرد، آرامش و رفاه است، هنوز مجبور به ۱۲ ساعت کار روزانه است!

با نگاهی مقایسه‌ای به وضعیت حمایت از سالمندان در ایران، اروپا و امریکا به یک برآیند مشخص می‌رسیم: حمایت از سالمندان در ایران هنوز آنچنان که باید رشد نیافته است. برای مثال با نگاهی به اقدامات همین مرکز ملی سوءاستفاده از سالمندان براحتی متوجه می شویم که در نظام حقوقی و اجتماعی امریکا، سالمندان بعنوان یک قشر آسیب پذیر شناسایی شده‌اند ولی آنچه در ایران می‌بینیم، این است که سالمندان در این سال و سده، هنوز برای رسیدن به حداقل حقوق انسانی خود مثل حقوق مکفی، تأمین اجتماعی مناسب و داشتن سرپناه مبارزه می‌کنند و سقف خواسته‌های این قشر هنوز با یک انسان معمولی و سالم در جامعه برابری می‌کند و متأسفانه هنوز به این خواسته‌های حداقلی دست نیافته‌اند. لذا صحبت کردن از شناسایی این قشر بعنوان یک قشر آسیب پذیر در ایران، مثل معلولان، هنوز یک رؤیای دست نیافتنی و بسیار دور و بعید بنظر می‌رسد. آنچه پیش روست، اینکه اول باید حقوق سالمندان در چارچوب حداقل‌های استاندارهای جهانی حقوق کار و حقوق تأمین اجتماعی رعایت شود و بعد از گذراندن این مرحله جامعه ایرانی خواهد توانست با تعیین استانداردهای جداگانه و اعمال تبعیض‌های مثبت به نفع سالمندان در جامعه از این گروه آسیب‌پذیر حمایت کند و زمینه مشارکت و رشد فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این قشر آسیب‌پذیر را فراهم نماید.

 

[۱] http://www.un.org/esa/socdev/documents/ageing/MIPAA/political-declaration-en.pdf

[۲] https://tinyurl.com/y876t2ng

[۳] www.ohcr.org/en/professionalinterest/pages/oldpersons.aspx

[۴] https://www.un.org/development/desa/ageing/madrid-plan-of-action-and-its-implementation.html

[۵] www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/elder-abuse

[۶] https://ncea.acl.gov/resources/elderrights.html

[۷] https://ncea.acl.gov/whatwedo/practice/prevention-strategies.html

[۸] http://fra.europa.eu/en/charterpedia/article/۲۵-rights-elderly

[۹] Fundamental Rights Report ۲۰۱۸ – Shifting perceptions: Towards a rights-based approach to ageing available at: www.fra.europa.eu/en/publication/۲۰۱۸/fundamental-rights-report-۲۰۱۸-fra-opinions

[۱۰] https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:۳۲۰۰۰L۰۰۷۸:en:html

[۱۱] https://www.isna.ir/news/۹۷۰۵۳۱۱۶۳۸۵/آخرین-وضعیت-لایحه-حمایت-از-حقوق-سالمندان

[۱۲] http://rc.majlis.ir/fa/law/show/۱۲۳۲۶۸

[۱۳] http://snce.ir

[۱۴] https://tinyurl.com/y9arzl8u  

[۱۵] https://tinyurl.com/ydgr47ow

[۱۶] https://tinyurl.com/ya4feony

[۱۷] https://tinyurl.com/y887c6pp

[۱۸] https://www.radiofarda.com/a/iran_tehran_retired_demonstration_/۲۸۸۲۹۲۱۶.html

[۱۹] https://tinyurl.com/ybclt684

[۲۰] http://khuzestan.farsnews.com/news/۱۳۹۷۰۲۱۷۰۰۱۱۲۶

[۲۱] https://tinyurl.com/ya6pyfu4

[۲۲] https://tinyurl.com/yd8pe6dc

[۲۳] https://fararu.com/fa/news/۳۶۷۷۰۳/تجمع-بازنشستگان-بانک‌ها-مقابل-صندوق-بازنشستگی

[۲۴] https://tinyurl.com/y89nz7vr  

[۲۵] https://tinyurl.com/y7rr93uk