وصیت برای محروم کردن از ارث: نداریم، نمی‌شود

این سوال را یکی از مخاطبان سایت پژوهشکده باقرالعلوم که به سوال‌های شرعی پاسخ می‌دهد، به این ترتیب مطرح کرده است که: «آیا پدر و مادر می‌توانند ارث دختر و پسر را تغییر بدهند و دیگر اینکه آیا می‌توانند وصیت کنند که به یکی بیشتر و به دیگری کمتر بدهند؟»
پاسخ پژوهشکده باقرالعلوم به این سوال‌کننده دو بخش دارد. یک بخش مربوط به وصیت است و بخش دیگر مربوط به ارث. 
درباره وصیت سوال این است که آیا پدر و مادر حق دارند وصیت کنند که اضافه‌ بر ارث به کسی داده شود: «پدر و مادر می‌توانند تا "یک‌سوم از اموال" خود را وصیت کنند که در چه راهی مصرف شود. مثلاً در امور خیر مصرف شود یا اینکه به شخص خاصی داده شود، چه فرزندشان باشد چه نباشد. بنابراین، اینکه پدر و مادر یا هر شخص دیگری حق دارد وصیت کند اموالش را به کسی بدهد، مورد اختلاف نیست.»
در این پاسخ اما با توجه به مبانی فقهی و شرعی قانون ارث در ایران، به سوره‌ نساء از قرآن، کتاب مقدس مسلمانان اشاره و تاکید شده که قبل از تقسیم ارث اول باید وصیت‌های شخص را انجام دهند (که همان یک‌سوم اموال است) یا اینکه اگر بدهکاری دارد، بدهکاری او را بپردازند و در ادامه آمده است: «ارث دختر و پسر، ارث پدر و مادر و همچنین ارث همسر از همسر، در قرآن معین شده. از جمله در آیه‌ ۱۱ از سوره‌ نساء: "یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلاَدِکُم لِلْذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ" (خداوند شما سفارش می‌کند در تقسیم ارث، به پسر دو برابر دختر بدهید).»
به این ترتیب اگر یک برادر و یک خواهر قرار باشد از پدر خود ارث ببرند، دو برابر به پسر می‌رسد. 
حال سوال این است که آیا پدر و مادر می‌توانند این سهم را تغییر دهند و مثلا بگویند دختر برابر با پسر ارث ببرد؟
پژوهشکده باقرالعلوم در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «خیر! این کار از عهده‌ پدر و مادر خارج است و چنین حقی ندارند چون این از احکام الهی است. همان‌طوری که در مورد همسر و پدر و مادر معین شده که چقدر ارث ببرند و با شرایط خاصی این تقسیم ارث آمده و کسی نمی‌تواند آنها را تغییر بدهد، چون اینها حدود و قوانین الهی است اما چنانچه بیان شد، هر شخصی حق دارد که تا یک‌سوم اموال خودش را وصیت کند که مقداری از آن را به فلان فرزندم مثلا برای خرج تحصیلش بدهید یا فرزندی که نیاز به مسکن دارد مبلغی را به او پرداخت کنید. اما همین را هم حق ندارد بیش از یک‌سوم وصیت بکند و اگر بیش از یک‌سوم شد مقدار بیشترش صحیح نیست "مگر اینکه بقیه‌ ارث‌برندگان اجازه بدهند" یا مثلا فرزندان او اجازه بدهند که نصف اموالش را در راه خیر مصرف کنند.»
به این ترتیب بر اساس مبانی فقهی و قوانین مربوط به انحصار وراثت در ایران، در وصیت نمی‌شود سهم ارث را تغییر داد اما کسی که وصیت می‌کند، می‌تواند تا یک‌سوم اموال خود را برای امور مورد نظر خود وصیت کند و اگر بیشتر از یک‌سوم وصیت کرد، منوط به اجازه‌ وارثان است که اجازه بدهند یا نه و آن مقدار اضافه از وصیت، عملا باطل است.
همین پاسخ را نبی‌الله کرمی، رئیس شعبه ۱۹ تجدید نظر دیوان عدالت اداری، به سوالی درباره تعیین میزان ارث در وصیت‌نامه می‌دهد. او در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۹۷ در پاسخ به سوال یک شهروند در این باره، به خبرگزاری میزان می‌گوید: «انتقال اموال و املاک توسط پدر به یکی از فرزندان خود در زمان حیات مقدور است چون تا زمانی که پدر در قید حیات است اموالش ارث تلقی نمی‌شود. بنابراین می‌تواند حبه کند، می‌تواند بفروشد، می‌تواند ببخشد و هیچ مشکلی ندارد اما اگر او کسی را ممنوع و محروم از ارث کند، یعنی یکی یا چند نفر از وراث را به دیگر وارثان ترجیح بدهد، او در این مورد صلاحیت ندارد مگر در یک‌سوم اموال خود. اگر بیش از یک‌سوم باشد، بعد از فوت او این وصیت ارزش ندارد، اعتبار ندارد و حقی ایجاد نمی‌کند.»  
آن‌چه در قانون آمده 
موضوع وصیت برای اموال به جا مانده به طور مشخص در ماده ۸۴۳ قانون مدنی آمده است، به این ترتیب که: «وصيت به زياده بر ثلث تركه نافذ نيست مگر به اجازه وراث و اگر بعض از ورثه اجازه كند، فقط نسبت به سهم او نافذ است.»  
پس مثلا اگر مردی وصیت کرده باشد که خانه‌ او را به زنش بدهند و قیمت آن خانه بیش از یک سوم "ترکه متوفی" (ارث، ارثیه، ماترک و ترکه همه به معنی اموال باقی‌مانده از فرد درگذشته است) باشد، وصیت او باطل است مگر اینکه دیگر وراث رضایت داشته باشند. اگر از میان این ارث‌برندگان کسانی راضی و کسانی ناراضی باشند، آن‌ها که رضایت دارند می‌توانند در سهم خودشان بر اساس وصیت عمل کنند.
از سوی دیگر ماده ۸۳۷ قانون مدنی ایران مقرر کرده است که: «اگر كسی به موجب وصيت، يک يا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم كند، وصيت مزبور نافذ نيست.» 
این ماده می‌گوید اگر موصی (وصیت‌ کننده) یک یا چند نفر از ورثه را صراحتا از ارث محروم کند، این محرومیت فاقد اعتبار قانونی است. یعنی اگر پدری در وصیت‌نامه خود گفته باشد که یک فرزند او به طور کلی از ارث محروم است، این قسمت از وصیت‌نامه او باطل است، اما اگر فرضا ارثیه او را کمتر از سهمش در نظر گرفته باشد، این وصیت "تا یک سوم کل اموال او" قابل اجراست. 
به این ترتیب اگر کسی بخواهد فرزند یا وابسته‌ای را که از او ارث می‌برد، به انگیزه تنبیه یا هر انگیزه دیگری با کم کردن سهمش از ارث جریمه کند، صرفا این اختیار را نسبت به یک سوم اموالش دارد و در بدترین حالت، وارث (به عنوان مثال اگر فرزند باشد) در دو سوم اموال پدر سهم خواهد داشت.
پیش از مرگ، اموال هر کس متعلق به خود اوست
فرد تا زمانی که زنده است اختیار کامل اموال خود را دارد، مگر اینکه از درک عاجز شود و امکان تمیز مسائل را از دست بدهد. 
به این ترتیب یک فرد بالغ عاقل در کلیه اعمال حقوقی مرتبط به مال و اموال خود اختیار دارد و می‌تواند هر میزان از اموال و دارایی‌های خود را به هر که بخواهد بفروشد یا ببخشد. 
در این رابطه یک وکیل دادگستری از ایران که خواست نامش به میان نیاید، به «حقوق ما» می‌گوید: «یک بار خانمی از من سوال کرد که الان بیشتر اموال پدرش در اختیار و به نام همسر دیگر او و پسرهایش است. تکلیف آن اموال پس از مرگ پدرش چه خواهد بود؟ او از بیماری پدر گفت که به تعبیر او فراموشی گرفته؛ پس این احتمال در میان است که راحت بتوانند فریبش بدهند.»
این وکیل دادگستری در ادامه می‌گوید: «من در پاسخ به او گفتم ماترک یا همان میراث یک شخص اموالی است که در زمان فوت رسما متعلق به او بوده است. بنابراین خانه و دیگر اموال اگر به نام پدرش نیست، جزء میراث نخواهد بود و او نمی‌تواند ادعایی بر آن‌ها داشته باشد، حتی اگر به کسی هدیه شده باشند. به او گفتم اگر پدرتان قبل از مرگش اموال خود را به نام خانمش یا فرزندانش کند، دیگر آن اموال از تعلق پدرتان خارج شده و مال او نیست. اگر او چنین قصدی داشته باشد، شما قانونا نمی‌توانید مانع او بشوید. البته اگر بیماری پدرتان طوری باشد که قدرت تصمیم‌گیری و تشخیص نداشته باشد و روانش مختل شده باشد، در این صورت انتقال اموال باطل است. مثلا اگر او آلزایمر شدید یا بیماری روانی‌ای داشته باشد که جنون محسوب شود، دیگر خودش حق خرید و فروش و انتقال اموالش را نخواهد داشت و باید برای او قیم تعیین شود. اگر در چنین حالتی اموال او را منتقل کنند، شما به عنوان ذی‌نفع قبل یا بعد مرگ او می‌توانید تقاضای ابطال آن معاملات را مطرح کنید.»
موانع ارث
ارث بردن اما موانعی دارد و ممکن است وارث بنا به دلایل مختلف از ارث محروم شود اما وصیت فرد پس از مرگ او نمی‌تواند باعث محروم شدن وارث از ارث شود. برخی از موانع ارث در قوانین جمهوری اسلامی از این قرارند: 

قتل: اگر کسی فردی را که از او ارث می‌برد (مورث) عمدا بکشد، از ارث محروم می‌شود (ماده ۸۸۰ قانون مدنی) اما بر اساس ماده ۸۸۱ اگر این قتل «به حکم قانون» یا «برای دفاع» باشد، تاثیری بر سهم او از ارث نخواهد گذاشت.

کفر: بر اساس فقه اسلامی و قانون مدنی (ماده ۸۸۱ مکرر) هیچ‌گاه یک کافر از اموال یک مسلمان که فوت کرده است ارث نمی­‌برد. برای مثال اگر فرزند یک نفر کافر باشد، با فوت پدر به او که کافر است ارث نخواهد رسید.

ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی: «اگر یک فرد کافری فوت کند و در میان ورثه‌­ او یک مسلمان باشد، شخص مسلمان مانع از ارث بردن سایر ورثه­‌ کافر می­‌شود و هر چند از لحاظ قرابت و نزدیکی عقب‌تر باشد، تمام اموال به او می­‌رسد.»

لعان:‌ مورد دیگر لعان است که اگر واقع شود نه زن و شوهر از یکدیگر ارث می­‌برند نه فرزند و پدری که با انکار رابطه­‌ پدر-فرزندی از سوی پدر موجب لعان شده است.

در تعریف لعان در منابع فقهی آمده است: «لعان مراسم اجرای سوگند با تشریفات خاص است که شوهر با سوگند‌های ویژه­‌ای به زن خود نسبت زنا می‌­دهد و در مقابل زن سوگند‌های مشابه برای رد اتهام شوهرش ادا می­‌کند. با این تشریفات و سوگند‌ها رابطه­‌ زوجیت آن­ها قطع می­‌شود و ازدواج مجدد آن‌ها تا ابد ممنوع است. هم‌چنین رابطه­‌ پدر-فرزندی در مورد فرزندی که موجب این اتهام شده است، قطع می­‌شود و فرزند فقط از خانواده­‌ مادری خود ارث می­‌برد، نه پدر و خانواده­‌ او.»
بر اساس ماده ۸۸۳ قانون مدنی اما اگر پدر از لعان خود رجوع کند، در این صورت پسر فقط از پدر و نه خانواده­‌ او ارث می­‌برد. همچنین پدر و خانواده­‌اش با وجود رجوع از لعان، از پسر ارث نخواهند برد.

فرزند نامشروع:‌ فرزند حاصل از «رابطه‌­­ نامشروع» نیز از ارث محروم است. بر اساس ماده ۸۸۴ قانون مدنی چنین فرزندی نه از پدر و  خانواده او و نه از مادر و خانواده‌­ او، ارث نمی‌­برد.