حقوق کودکان در فضای مجازی

ظهور اینترنت شاید یکی از مهم‌ترین اختراعات بشر بود. پدیده‌ای که سرعت انتقال اطلاعات را بالا برد، شفافیت را در عرصه سیاسی-اجتماعی افزایش داد و موجب دسترسی به دنیایی از اطلاعات شد و در نهایت، روابط بین انسان‌ها را تسهیل کرد.

اما در این میان همه انسان‌ها در استفاده از اینترنت شرایط مشابهی ندارند. برای مثال، کودکان نه‌تنها نباید به صورت بی قید و شرط به اینترنت دسترسی داشته باشند، بلکه باید حفاظت‌هایی هم از آنها در این فضا به عمل آورده شود تا مورد سوءاستفاده قرار نگیرند. بدون وجود نظارت و حمایت کافی از کودکان، آنها در معرض انواع سوءاستفاده‌ها در این فضا خواهند بود.

در همین راستا، سازمان یونیسف در نوشتاری[1] پنج محور برای حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی مشخص کرده که در این مقاله به وضعیت این محورها در حقوق ایران خواهیم پرداخت.

حق کودکان بر دسترسی به اینترنت

آمارهای مختلفی از دسترسی کودکان به اینترنت در ایران وجود دارد. برخی آمارها مانند شبکه کودک تلویزیون جمهوری اسلامی از دسترسی ۴۷٪ کودکان زیر ۷سال به تبلت و اینترنت خبر می‌دهند[2].

برخی منابع دیگر مانند مرکز آموزش سواد فضای مجازی، تعداد افراد زیر ۱۸ سالی که به اینترنت دسترسی دارند را حدود ۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر اعلام می‌کنند[3]. بنا بر گفته‌ی محسن حاجی میرزایی، وزیر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی، ۷۰٪ دانش آموزان ایرانی به اینترنت دسترسی دارند اما ۳۰درصد آنها از دسترسی به اینترنت محروم‌اند[4].

این مطلب در شماره ۱۲۵ مجله حقوق ما منتشر شده است. برای خواندن فایل پی‌دی‌اف مجله، کلیک کنید

شاید بتوان تخمین زد که حداقل ۵۰٪ از کودکان در ایران به اینترنت دسترسی دارند اما چندان به آمارهای رسمی نمی‌شود اعتنا کرد. علی الخصوص، تجربه بیماری کرونا نشان داد که این آمارها چندان هم قابل اعتنا نیستند. تعطیلی مدارس در ایران ضرورت حضور دانش‌آموزان را در کلاس‌های آنلاین مدارس آشکار کرد آن هم در شرایطی که بسیاری از کودکان به دلیل فقر یا سکونت در مناطق دوردست از دسترسی به اینترنت محروم‌اند. برای مثال به گفته یکی از معلمان لرستانی[5] بسیاری از دانش آموزان به دلیل نداشتن گوشی یا تبلت اختصاصی نمی‌توانند در کلاس‌های آنلاین حضور یابند.

بنابراین بعد از ظهور کووید-۱۹، ضرورت دسترسی کودکان به اینترنت برای ادامه تحصیل، نه دیگر یک مساله فانتزی بلکه یک ضرورت علمی قلمداد می‌شود و عدم دسترسی کودکان به اینترنت در این شرایط لطمات جبران ناپذیر به روند رشد، جامعه پذیری و آموزش آنها وارد خواهد کرد.

محتویات نامناسب برای کودکان در بستر اینترنت

هرچند ضرورت دسترسی کودکان به اینترنت مخصوصا بعد از ظهور کرونا بیشتر احساس می‌شود، اما دسترسی مطلق آنها به تمام وبسایت‌ها هم صحیح نیست و می‌تواند تاثیرات بسیار مخربی بر شخصیت و سلامت کودکان داشته باشد.

محتوای دربردارنده تصاویر یا مطالب جنسی، عادات غذایی نامناسب یا مطالبی که خشونت و یا آسیب به خود مثل خودکشی را ترویج می‌کنند می‌توانند سبب افسردگی یا صدمات جسمی جبران ناپذیری به کودکان شوند[6]. شاید یکی از تاثیرگذارترین این وقایع، خودکشی دو دختر اصفهانی بود[7] که تحت تاثیر یک بازی اینترنتی بنام نهنگ آبی[8] انجام شد. این بازی شاید بارزترین مصداق محتوای نامناسب برای کودکان بود؛ یک بازی در پلتفرم شبکه‌های اجتماعی هدایت می‌شد و در نهایت به نوجوانان زیادی آسیب زد[9].

یکی از بهترین نمونه‌های طبقه‌بندی محتوای نامناسب، دستورالعمل[10] سال ۲۰۱۸ اتحادیه اروپا در زمینه حمایت از کودکان در فضای دیجیتال است[11] که در آن سند به کودکان در مورد محتوا‌هایی با موضوع خشونت، آسیب زدن به خود، محتوایی با مضمون آمیزش جنسی بزرگسالان، سواستفاده جنسی و رفتارهایی مانند زورگویی یا آزار آنلاین، دوستی بزرگسالان با هدف سوءاستفاده از آنها هشدار داده می‌شود و دسترسی آنها به چنین محتواهایی محدود می‌شود.

در حقوق ایران، قانونی که مشخصا و انحصارا در مورد حضور کودکان در اینترنت باشد،‌ وجود ندارد اما قوانین عمومی در این زمینه تقنین شده است. برای مثال قانون جرایم رایانه‌ای که بخشی از قانون تعزیرات قانون مجازات اسلامی است، در ماده ۷۴۹ خود مقرراتی را برای پالایش (سانسور) محتواهای به اصطلاح نامناسب دارد که البته نه برای کودکان، بلکه برای بزرگسالان طراحی شده است. بر اساس این ماده ارائه دهندگان خدمات دسترسی به اینترنت موظفند بر اساس دستورالعمل های کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، محتوای «نامناسب» را فیلتر کنند. هرچند این کارگروه توانسته است مطالب و تصاویر پورنوگرافی را که برای کودکان مناسب نیست، پالایش کند؛ اما توجه به این مطلب مهم است که اینترنت امن برای کودکان نیازمند نظارت و پالایش دامنه محتوای گسترده‌تری است که شاید دسترسی بزرگسالان به این دست از محتواها ایرادی نداشته باشد، لذا ضرورت تصویب قانون ویژه‌ای در این زمینه روزبه‌روز بیشتر می‌شود.

سواستفاده جنسی از کودکان در فضای آنلاین

بارزترین شکل سواستفاده جنسی از کودکان در فضای مجازی، پورنوگرافی است. سالانه کودکان بسیاری قربانی پورنوگرافی قرار می‌گیرند. صنعتی غیرقانونی که بر اساس تخمین‌ها گردش مالی برابر با ۲۰ میلیارد دلار دارد[12]. پورنوگرافی البته تنها شکل سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی نیست و دامنه اینگونه اعمال غیرقانونی وسیع‌تر است.

کمیسیون اجتماعی-اقتصادی سازمان ملل برای آسیا سواستفاده جنسی از کودکان را این‌گونه تعریف می‌کند[13]: «هرگونه تماس بین کودک و یک بزرگسال یا یک کودک بزرگ‌تر که در خلال آن رابطه، کودک قربانی به یک شی برای ارضای نیازهای فرد بزرگسال یا کودک بزرگ‌تر تبدیل می‌شود. این گونه سواستفاده ها معمولا بوسیله تهدید، فریب، فشار، زور و یا رشوه به کودک قربانی صورت می‌گیرد. در مواردی هم این نوع سواستفاده های جنسی از کودکان در قبال سوءاستفاده از نیاز کودکان به غذا، پناهگاه، مواد مخدر و یا حتی محبت صورت می‌گیرد و در مجموع این بهره‌کشی‌های جنسی چه در فضای حقیقی صورت گیرند چه مجازی،‌ آسیب پذیری کودک موجب بهره‌کشی فرد مجرم از کودک می‌شود.» سواستفاده جنسی از کودکان در فضای مجازی در اغلب کشورها جرم انگاری شده است و همینطور مورد توجه کنوانسیون جهانی حقوق کودک نیز قرار گرفته و این کنوانسیون در ماده ۱۹ خود کشورهای عضو را متعهد به اتخاذ تدابیر قانونی کرده تا از هرگونه سواستفاده از کودکان جلوگیری شود[14].

قانون حمایت از اطفال و نوجوانان نیز که در سال ۹۹ به تصویب مجلس نمایندگان جمهوری اسلامی رسید، مقرراتی در مورد جرم انگاری سوء استفاده جنسی از کودکان در فضای مجازی دارد. بر اساس ماده ۹ این قانون هرگونه آزار جنسی غیر تماسی با کودکان، بهره‌کشی جنسی از طفل و نوجوان از طریق عرضه، در اختیار گرفتن، وادار یا اجیر کردن برای هرزه‌نگاری یا سوء‌استفاده جنسی، در دسترس قرار دادن یا ارائه محتوا یا اثر مستهجن یا مبتذل به طفل یا نوجوان، استفاده از طفل و نوجوان براي تهيه، توليد، توزيع، تكثير، نمايش، فروش و نگهداری آثار سمعی و بصری مستهجن یا مبتذل و برقراری ارتباط با طفل و نوجوان در فضای مجازی به‌منظور هرگونه آزار جنسی جرم‌انگاری شده و مجازات‌هایی از درجه پنج تا هشت برای تنبیه فرد مجرم در نظر گرفته شده است. مساله مهمی که شاید در قوانین ایران بدان توجه نشده است وظیفه قانونی ارگان‌های آموزشی مثل مدارس در آموزش و پیشگیری از وقوع سواستفاده‌های جنسی در فضای مجازی است که خلاء وجود چنین آموزش های رسمی در مدارس بشدت احساس می‌شود و باید مقرراتی در این راستا وضع شود.

حق کودکان بر حریم شخصی در فضای مجازی

احترام به حریم شخصی انسان‌ها یکی از انواع حقوق بشر است که ماده ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۷ میثاق جهانی حقوق مدنی-سیاسی این حق را برای نوع بشر به رسمیت شناخته است.

هرچند که در زمان تصویب این اسناد بین المللی اینترنت هنوز اختراع نشده بود و فضای مجازی وجود نداشت و تاکید این معاهدات بر حریم شخصی افراد در دنیای آفلاین است؛ اما در سال ۲۰۱۳ مجمع عمومی سازمان ملل ذیل قطعنامه‌ای[15] حق حریم شخصی انسان‌ها را در دنیای مجازی به رسمیت شناخت.

در همین راستا کشورهای زیادی قوانینی را برای حفاظت از حریم شخصی کودکان در اینترنت به تصویب رسانده‌اند که شاید مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها را بتوان در حقوق ایالات متحده یافت. قانون حفاظت از حریم شخصی آنلاین کودکان[16] که آخرین اصلاحش به سال ۲۰۱۳ برمی‌گردد مقررات جامعی برای حفاظت از حریم شخصی کودکان در بستر آنلاین در ایالات متحده آمریکا دارد[17]. هدف اصلی این قانون حفاظت از اطلاعات شخصی کودکان نظیر اسم و مشخصات کودک، آدرس، ایمیل و تلفن منزل کودک، مشخصات فیزیکی کودکان، تصاویر و فیلم‌ها و صدا و حتی آی‌پی آدرس آنها است که مورد محافظت قرار می‌گیرد[18]. قانونی که بر اساس آن شرکت گوگل بخاطر اینکه وبسایت یوتیوب دست به جمع‌آوری داده‌های شخصی کودکان بدون اجازه آنها یا والدینشان زده بود، توسط دادگاهی در نیویورک به ۱۷۰ میلیون دلار پرداخت غرامت محکوم شد[19].

نمونه چنین قوانینی در حقوق اتحادیه اروپا هم وجود دارد. قانون حمایت از اشخاص حقیقی در مورد پردازش داده‌های شخصی آنها[20] در حقوق اتحادیه اروپا را می‌توان در زمره چنین قوانینی دانست. بر اساس ماده ۸ این قانون کودکان زیر ۱۶ سال برای استفاده از نرم‌افزارها یا وبسایت‌های مختلف در فضای مجازی نیاز به اجازه والدین دارند.

در حقوق ایران هرچند مقررات ویژه‌ای نسبت به حفاظت از داده‌های شخصی کودکان در فضای مجازی وجود ندارد اما فصل پنجم قانون جرایم رایانه‌ای مقررات کلی را برای حفاظت از داده‌های افراد بدون در نظر گرفتن عامل سن آنها وضع کرده است.

بر اساس ماده ۷۴۵ این قانون «هر کس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال محکوم خواهد شد».

مساله‌ای که توجه به آن ضروری است اینکه کودکان با توجه به شرایط سنی و بی‌اطلاعی در مورد نحوه سرقت اطلاعاتشان، نیازمند بهره‌مندی از مقررات ویژه و جامعی در این فضا هستند تا اطلاعات شخصی‌شان مورد سواستفاده قرار نگیرد.

کودکان به عنوان شهروندان دیجیتال

دیجیتالیزه‌شدنِ زندگی با افزایش روزافزون استفاده از تلفن‌های هوشمند سرعت بیشتری به خود گرفته است. اینترنت،‌ تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی زنجیره‌ای از سبک جدید زندگی‌اند که دیگر شاید ادامه زندگی بدون آنها امکان پذیر نباشد. یونیسف حضور کودکان در فضای مجازی با استفاده از تلفن‌های هوشمند را نه تنها مضر نمی‌داند بلکه اشاره می‌کند دسترسی کودکان به اینترنت باعث افزایش سرعت آموزش امکان دستیابی به موقعیت‌های تحصیلی و شغلی بهتر برای کودکان و نوجوانان می‌شود[21].

بعد از وقوع همه‌گیری کرونا هم این روند سرعت بیشتری گرفت. بسیاری از مدارس برای ماه‌ها در همه جای جهان تعطیل شد و ۹۱ درصد دانش‌آموزان جهان یعنی حدود ۱/۶ میلیارد کودک مجبور شدند تا از خانه‌ها آموزش را ادامه دهند. این امر بدون حضور آنها در فضای مجازی میسر نمی‌شد[22].

اما کودکان مشکلات زیادی در این روند دیجیتالیزه شدن داشتند و دارند. عدم دسترسی به اینترنت پرسرعت، فقدان گوشی، تبلت یا رایانه و مهم‌تر از همه و موضوع بحث ما یعنی نبود مقررات مناسب برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی. باید توجه کنیم که نمی‌توان به بهانه حفاظت از کودکان، آنها را از یک زندگی دیجیتال و آنلاین محروم کرد.

کودکان هم حق استفاده از مزایای بیشمار اینترنت را دارند و این وظیفه بزرگسالان و مخصوصا حکومت‌هاست که با وضع قوانین و نظارت سخت اینترنت را به فضایی امن برای کودکان تبدیل کنند. ایران هم در این میان از این قاعده مستثنی نیست. متاسفانه هنوز قانون جامعی برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی در ایران تصویب نشده است و شاید گام اصلی مجلس نمایندگان فعلی در این زمینه، این باشد که با الگوگیری از تجارب حقوقی سایر کشورهای پیشرو و تصویب یک قانون جامع به حفاظت از حقوق کودکان در فضای مجازی همت گمارند.

منابع:

[1] https://www.unicef.org/csr/childrensrightsandinternet.htm

[2] ٖhttps://www.tabnak.ir/fa/news/716649/امار-دانش%E2%80%8Cآموزان-شبکه-های-اجتماعی

[3] https://www.eghtesadnews.com/بخش-سایر-رسانه-ها-61/168520-آمار-کاربران-اینترنت-زیر-سال-ایران

[4] http://www.baharnews.ir/news/207344/۳%DB%B0-درصد-دانش-آموزان-اینترنت-دسترسی-ندارند

[5] https://www.dana.ir/news/1607889.html/قطع-شدن-اینترنت-مشکل-اصلی-تدریس-در-دوران-کرونا

[6] https://www.education.vic.gov.au/about/programs/bullystoppers/Pages/adviceinappropriatecontent.aspx

[7] https://www.radiofarda.com/a/28808935.html

[8] Blue Whale Challenge

[9] https://www.forbes.com/sites/andrewrossow/2018/02/28/cyberbullying-taken-to-a-whole-new-level-enter-the-blue-whale-challenge/

[10] Recommendation CM/Rec(2018)7, Guideline to Respect, Protect and Fulfil the Rights of the Child in the Digital Environment

[11] https://edoc.coe.int/en/module/ec_addformat/download?cle=ad62cfd33e3870262d6bf5331c1f13b0&k=7d9b07d960c981865022f7a160b4a686

[12] https://www.wsj.com/articles/SB114485422875624000

[13] https://www.unodc.org/e4j/en/cybercrime/module-12/key-issues/online-child-sexual-exploitation-and-abuse.html

[14] https://www.coe.int/t/dg3/children/1in5/Source/PublicationSexualViolence/Carr.pdf

[15] https://undocs.org/A/RES/68/167

[16] Children’s Online Privacy Protection Act

[17] https://www.ftc.gov/system/files/2012-31341.pdf

[18] https://www.consumer.ftc.gov/articles/0031-protecting-your-childs-privacy-online#whatis

[19] https://www.theguardian.com/technology/2019/sep/04/youtube-kids-fine-personal-data-collection-children-

[20] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016R0679&from=DA

[21] https://www.unicef.org/publications/files/SOWC_2017_ENG_WEB.pdf

[22] https://www.unicef.org/coronavirus/keeping-worlds-children-learning-through-covid-19