اعدام‌ها به اتهام قتل در سال ۲۰۲۴

از آن‌جایی که قتل به‌طور خاص تحت قوانین قصاص مجازات می‌شود، قانون مجازات اسلامی به‌صراحت بیان نمی‌کند که مجازات محکومان به اتهام قتل، اعدام است، بلکه آن‌ها به قصاص یا «تلافی از همان نوع جرم ارتکابی» محکوم می‌شوند. قانون عملاً مسئولیت اعدام برای قتل را بر شانه‌ خانواده یا بستگان قربانی می‌اندازد. احکام اعدام قصاص برای کودک-مجرمان نیز صادر می‌شود، زیرا طبق شریعت اسلام، سن مسئولیت کیفری دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال قمری است. علاوه‌بر این، احکام مجازات اعدام عموماً به‌صورت تبعیض‌آمیزی براساس جنسیت، قومیت و مذهب صادر می‌شود.[1]

علاوه‌بر نابرابری شهروندان در مقابل این قانون، گزارش‌های بی‌شماری از نقض رویه عادلانه قضایی در پرونده‌های قصاص وجود دارد. به‌عنوان مثال، می‌توان به استفاده از شکنجه برای اخذ اعتراف و محاکمه‌های شتاب‌زده، بدون صرف زمان کافی برای انجام تحقیقات مستقل درمورد شواهد و وکیل ناکارآمد اشاره کرد.

حقایقی درباره اعدام‌های قصاص در سال ۲۰۲۴

• دست‌کم ۴۱۹ اعدام در سال ۲۰۲۴ به اتهام قتل و بر اساس قوانین قصاص اجرا شد. این تعداد در سال ۲۰۲۳ برابر با ۲۸۲، در سال ۲۰۲۲ برابر با ۲۸۸ و در سال ۲۰۲۱ برابر با ۱۸۳ اعدام بود.
• این بالاترین تعداد سالانه اعدام‌های قصاص از سال ۲۰۱۰ تاکنون است.
• تنها ۵۰ مورد از اعدام‌های قصاص (۱۲٪) توسط منابع رسمی اعلام شد.
• دست‌کم یک مجرم کودک (فردی که در زمان ارتکاب جرم زیر ۱۸ سال سن داشته است) اعدام شد.
• ۱۹ زن به اتهام قتل اعدام شدند، که ۶۱٪ از کل اعدام‌های زنان در سال ۲۰۲۴ را تشکیل می‌دهد.
• ۸۷ اعدام قصاص در زندان‌های استان البرز اجرا شد.

اعدام‌شدگان با اتهام قتل در سال ۲۰۲۴

۴۱۹ اعدام قصاص در سال ۲۰۲۴ شامل طیف وسیعی از پرونده‌ها بود، از جمله دو معترض. در تمامی این موارد، متهمان از حق دادرسی عادلانه و روند قانونی منصفانه محروم بودند.

موارد اعدام مجرمان کودک و زنان در بخش «دسته‌بندی اعدام‌ها» قابل مشاهده است.

معین سلاح‌ورزی[1] 

معین سلاح‌ورزی، کشاورزی ۶۳ ساله بود که بیش از نیمی از عمر خود، ۳۲ سال، را در انتظار اعدام سپری کرد. طبق گفته پسرش، عموی معین از او یک سال محصول گندم و کاه طلب کرده بود: «پدرم حاضر به پرداخت این مبلغ نبود، و زمانی که عموی من در برابر اهالی روستا به مادرم توهین کرد، پدرم به پای او شلیک کرد، اما عمویم به سمت جلو حرکت کرد. پدرم قصد کشتن او را نداشت، اما او در مسیر بیمارستان جان باخت.» خانواده او در طول سال‌ها پیگیر پرونده‌اش بودند اما به آن‌ها گفته شد که پرونده او در دیوان عالی کشور «گم شده است». معین سلاح‌ورزی در تاریخ ۱۱ مارس ۲۰۲۴ در زندان مرکزی ایلام اعدام شد.

رامین سعادت

رامین سعادت در ۱۸ سالگی بازداشت و به قصاص محکوم شد. خانواده او چهار سال و پنج ماه برای نجات جانش تلاش کردند. شب قبل از اعدام، خانواده، دوستان و فعالان در مقابل زندان میاندوآب تجمع کردند تا از اجرای حکم جلوگیری کنند. صبح روز بعد، در ۱۸ مه ۲۰۲۴، طناب دار بیش از حد شل بود، بنابراین او را پایین آوردند. خانواده قربانی خواستار اجرای مجدد اعدام شدند. رامین در زمان اعدام ۲۳ ساله بود.

یونس اخترسمر

یونس اخترسمر، پدر پنج فرزند، به اتهام قتل بازداشت شد. دادگاه با وجود فقدان مدارک علیه او، بر اساس «قسامه» و «علم قاضی» او را به اعدام محکوم کرد. خانواده مقتول ۲۰ میلیارد تومان دیه درخواست کرده بودند که خانواده یونس قادر به پرداخت آن نبودند. او در تاریخ ۱۴ اکتبر ۲۰۲۴ در زندان جیرفت اعدام شد.

احمد علیزاده

احمد علیزاده، ۲۶ ساله و دانشجوی نخبه، در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۸ به اتهام قتل بازداشت شد.

طبق گفته بستگانش، او هرگز اتهامات را نپذیرفت و اعترافاتش تحت شکنجه گرفته شده بود.

در ۲۷ آوریل ۲۰۲۴، او در زندان قزل‌حصار به دار آویخته شد، اما پس از ۲۸ ثانیه، بنا به درخواست خانواده مقتول، پایین آورده شد و احیا گردید.

او پس از احیا به سلولش بازگردانده شد، اما سرانجام در ۱۳ نوامبر ۲۰۲۴ در همان زندان اعدام شد.

آروین قهرمانی

آروین قهرمانی، جوان ۲۰ ساله یهودی، در ۱۸ سالگی به اتهام قتل بازداشت شد. طبق گفته خانواده‌اش، قربانی با سلاح سرد به آروین حمله کرده بود، و او برای دفاع از خود، سلاح را گرفته و از خود دفاع کرده بود. آروین تلاش زیادی کرد تا جان قربانی را نجات دهد، اما تأخیر در رسیدگی پزشکی منجر به مرگ او شد.

در دادگاه، وکیل تسخیری آروین دفاع مؤثری از او انجام نداد و حق او برای دفاع از خود به‌درستی ارائه نشد. دو درخواست فرجام‌خواهی او بدون بررسی جدی رد شد و بسیاری از وقایع مهم منتهی به درگیری نادیده گرفته شدند. در ابتدا، خانواده قربانی موافقت کرده بودند که در ازای دریافت دیه از اجرای حکم اعدام صرف‌نظر کنند، اما پس از اطلاع از یهودی بودن آروین، نظر خود را تغییر دادند. آروین قهرمانی در تاریخ ۴ نوامبر ۲۰۲۴ در زندان مرکزی کرمانشاه اعدام شد.

اعدام‌های قصاص از سال ۲۰۱۰

بر اساس داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط سازمان حقوق بشر ایران، دست‌کم ۲,۸۵۰ اعدام قصاص بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۴ اجرا شده است. نمودار زیر روند اعدام‌های قصاص در این دوره را نشان می‌دهد.

تعداد اعدام‌های قصاص، که بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ نسبتاً پایین بود، در سال ۲۰۱۳ به‌طور چشمگیری افزایش یافت و هم‌زمان با تشدید انتقادات بین‌المللی نسبت به اعدام‌های مرتبط با مواد مخدر در ایران بود. در سال ۲۰۲۴، دست‌کم ۴۱۹ نفر به اعدام قصاص محکوم و اعدام شدند که بالاترین تعداد سالانه اعدام‌های قصاص در ۱۵ سال اخیر محسوب می‌شود.

زندان قزل‌حصار: پایتخت جدید اعدام در ایران

پس از بسته شدن زندان رجایی‌شهر (گوهر دشت سابق) در سال ۲۰۲۳، زندان قزل‌حصار به مرکز اصلی اجرای احکام اعدام در ایران تبدیل شده است. با انتقال اکثر زندانیان رجایی‌شهر به قزل‌حصار، این زندان به اصلی‌ترین محل اجرای احکام قصاص (اعدام‌های قصاص‌النفس) در کشور تبدیل شده است.

تنها در سال ۲۰۲۴، دست‌کم ۷۵ نفر در این زندان به اتهام قتل و بر اساس احکام قصاص اعدام شدند که آن را به پایتخت جدید اعدام‌های قصاص در ایران تبدیل کرده است. علاوه بر احکام قصاص، اعدام‌های دیگری نیز در این زندان صورت گرفته است: دست‌کم ۷۰ نفر به اتهام مواد مخدر؛ ۱۵ نفر به اتهام جرایم امنیتی و ۱۰ نفر به اتهام تجاوز.

در مجموع، در سال ۲۰۲۴، تعداد اعدام‌های انجام‌شده در زندان قزل‌حصار به ۱۶۹ مورد رسیده است که ۱۷٪ از کل اعدام‌های کشور را شامل می‌شود، و جایگاه این زندان را به عنوان پایتخت جدید اعدام در ایران تثبیت کرده است.

قزل‌حصار: کانون مقاومت علیه مجازات اعدام

زندان قزل‌حصار همچنین به مرکز مقاومت مردمی علیه مجازات اعدام تبدیل شده است. ایجاد کمپین «سه‌شنبه‌های نه به اعدام» در این زندان، شاهدی بر افزایش مخالفت زندانیان و خانواده‌های آن‌ها با مجازات اعدام است. سه‌شنبه‌ها به‌طور معمول روزی است که زندانیان محکوم به اعدام برای اجرای حکم به سلول انفرادی منتقل می‌شوند، و این روز به یک نماد مقاومت و اعتراض علیه ماشین اعدام حکومتی تبدیل شده است.

خون‌بها (دیه) یا بخشش به‌جای مجازات مرگ در پرونده‌های قصاص نفس

براساس قانون مجازات اسلامی، قتل با قصاص نفس مجازات می‌شود. بنابر این قانون، بستگان درجه اول قربانی می‌توانند خواستار حکم مجازات مرگ برای قاتل شوند؛ اما آن‌ها همچنین می‌توانند به‌جای قصاص، دیه (خون‌بها) طلب کنند یا اینکه او را بدون گرفتن دیه، ببخشند. رئیس قوه قضاییه براساس تورم و سایر ملاحظات، سالانه مبلغی را برای دیه تعیین می‌کند، اما خانواده قربانی می‌توانند مبلغ مورد نظر خودشان را تعیین کنند. آن‌ها می‌توانند رقمی کمتر یا بیشتر از مبلغ اعلام‌شده ازسوی قوه قضاییه مطالبه کنند، اما اساساً هیچ سقفی برای آن تعیین نشده است. دیه امسال (سال ۱۴۰۲ شمسی) که در اسفند ۱۴۰۱ مشخص شد، برای یک مرد مسلمان ۹۰۰میلیون تومان و برای یک زن مسلمان ۴۵۰ میلیون تومان در نظر گرفته شده است.[2]البته مبلغ درخواستی خانواده‌ها معمولاً بیشتر از رقم تعیین‌شده است، درحالی‌که حتی مبلغ تعیین‌شده نیز بالاتر از توان اکثر خانواده‌های محکومان به اعدام است.

سازمان حقوق بشر ایران از سال ۲۰۱۵ گزارش‌های مربوط به بخشش زندانیان محکوم به قصاص نفس را جمع‌آوری کرده است. براساس گزارش‌های گردآوری‌شده در ۹ سال گذشته، تعداد خانواده‌های قربانیان قتل که بخشش یا گرفتن دیه را انتخاب کرده‌اند، بیشتر از خانواده‌هایی بوده است که اجرای مجازات اعدام را برای محکومان قتل برگزیده‌اند.

در بخش بعدی، صرف‌نظر از این‌که مطالبه دیه نیز در کار بوده باشد یا خیر، به‌منظور سهولت، از واژه «بخشش» استفاده خواهیم کرد.

بخشش در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳

همانند تعداد اعدام‌ها، تمامی موارد بخشش نیز توسط رسانه‌های ایران گزارش نمی‌شوند. سازمان حقوق بشر ایران بر اساس گزارش‌های رسانه‌های ایرانی و در مواردی از طریق شبکه خود در داخل ایران، در سال ۲۰۲۴ تعداد ۶۴۹ مورد بخشش را شناسایی کرده است، در حالی که این تعداد در سال ۲۰۲۳، ۸۵۷ مورد، در سال ۲۰۲۲، ۶۲۴ مورد و در سال ۲۰۲۱، ۷۰۵ مورد بوده است.

مانند هفت سال گذشته، در سال ۲۰۲۳ نیز تعداد موارد بخشش از اعدام‌های قصاص بیشتر بود. البته گمان می‌رود که تعداد واقعی، هم درمورد اجرای احکام اعدام قصاص و هم درمورد بخشودگی بیشتر از این باشد. براساس برآورد سازمان حقوق بشر ایران، ممکن است تعداد موارد بخشش، چندین برابر ارقام ارائه‌شده در اینجا باشد.

روند فزاینده بخشش در ایران با نظرسنجی‌ انجام‌شده به‌سفارش سازمان حقوق بشر ایران و «ائتلاف جهانی علیه مجازات مرگ» (WCADP) در شهریور ۱۳۹۹ (سپتامبر ۲۰۲۰) رابطه مستقیمی را نشان می‌دهد. این نظرسنجی نشان داد اکثریت مردم ایران مجازات‌های جایگزین را به مجازات اعدام برای مرتکبان قتل عمد ترجیح می‌دهند.[3] مقام‌های ایرانی ادعا می‌کنند که قصاص نفس حق شاکی (خانواده/بستگان درجه اول قربانی) است و اکثر اعدام‌های قصاص به درخواست شاکی انجام می‌شود. با‌این‌حال، وقتی در نظرسنجی مذکور از شرکت‌کنندگان درمورد مجازات ترجیحی‌ آن‌ها درصورت قتل یکی از بستگان نزدیکشان سؤال شد، تنها ٪۲۱.۵ از پاسخ‌دهندگان قصاص نفس را انتخاب کردند، درحالی‌که بیش از ٪۵۰ مجازات‌های جایگزین مانند حبس را ترجیح دادند.

مقایسه تعداد احکام اعدام قصاص اجراشده و موارد بخشش در سال ۲۰۲۴

قصاص نفس و بخشش: تفکیک ماهانه

نمودار بالا تفکیک ماهانه احکام قصاص اجراشده را در مقایسه با موارد بخشش نشان می‌دهد. در ۷ ماه از سال، تعداد موارد بخشش بیشتر از اعدام‌های قصاص بوده است.

قصاص نفس و بخشش: توزیع جغرافیایی

در سال ۲۰۲۴، سازمان حقوق بشر ایران موارد بخشش را در ۳۰ استان ایران ثبت کرده است. در مقابل، احکام قصاص در تمام ۳۱ استان گزارش شده‌اند. در ۱۱ استان، تعداد اعدام‌های قصاص بیشتر از موارد بخشش بوده است.

تعداد اعدام‌های قصاص در سال ۲۰۲۳ تنها در ۴ استان بالاتر از تعداد موارد بخشش‌ بود و به‌جز یک استان که در آن تعداد این‌دو برابر بود، در بقیه استان‌ها، تعداد بخشش‌‌ها بیشتر بود. تعداد موارد بخشش در خوزستان حدود ۲۲ برابر تعداد اجرای قصاص نفس بوده است.

پانوشت‌ها:

[1] صفحات ۳۴-۳۳ این گزارش را ببینید.

[2] https://www.irna.ir/news/85058599/

[3] https://iranhr.net/fa/articles/4458/